Узбекистон алока ахборотлаштириш агентлиги



Download 0,68 Mb.
Sana22.02.2022
Hajmi0,68 Mb.
#81560
Bog'liq
Ozb tarixi 1-qism


УЗБЕКИСТОН АЛОКА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАР УНИВЕРСИТЕТИ

УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ


КАФЕДРАСИ
Узбекистон тарихи
1-кисм

тошкент-2004




УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ФАНИ ПРЕДМЕТИ, УНИ УРГАНИШ НАЗАРИЙ-УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ, МАНБАЛАРИ ВА АХАМИЯТИ.
РЕЖА:
1. Тарихнинг фан сифатидаги урни. Ватанимиз тарихининг предмети ва урганиш объеклари.
2. Тарихни урганишнинг илмий-назарий ва услубий асослари, манбалари, уни даврлаштириш.
3. Баркамол авлодни шакллантиришда Узбекистон тарихини урни.
I
«Тарих» сузи асли арабча булиб «утмишдаги вокеалар хакида аник хикоя клиш» маъносини ишлатилади. Бу суз лотинчадан «история» деб юритилади ва бу ибора куп гарб мамлакатлари халклари тилларга сингиб кетган. Тарих маълум бир маконда у ёки бу даврга оид, аникланган, тадкик этилган инсон хаётидаги вокеалар тараккиёт йулидаги одимлар туплами.
Демак, тарих – бу одамзотнинг турли дав рва шароитлардаги кечмиши, инсоннинг хаёт учун кураши, турли кийинчиликларни енгишга, бунёдкорликка, одамийликка эзгуликка интилиши ёритиб берувчи фандир. Инсон уз манфаатларини кузлаб турган мураккаб ва машаккатли йулини ифодаловчи хам тарихдир.
Буюк мутафаккир Алишер Навоий мозийга таърифлаб шундай деган эканлар:
- Хукмдорларнинг кай бири зулм отини сурдию, кай бири адолат билан донг таратди ва охири бундан нима мурод хосил булганини тарихдан биланмиз. Улкада нима обод булди, мамлакат нимадан тинчликка юз тутди? Хар бир шахснинг сифатида нима-ю, нуксонлари нима хамма-хаммаси тарихда битилган.
Бугунги кунга мустакил Узбекистоннинг бир йигит мен шу халк фарзандиман эканман, аждодларим ибтидоси кайда, унинг оёкка туриши, тикланиш шаклланиш жараёни кандай кечган, улар кимлар, азалий кадриятларим нимадан иборат, деган саволлар тугилди ва жавоб излайди. Буларга холис жавоб муътабар тарихимиздир. Демак, узликни англаш тарихни билишдан, уни идрок этишдан бошланади.
Шоир Абдулла Орипов айтганидек, тарих-бу мунаввар кузгу. У кишининг кузини очади, босган кадамига, килаётган юмушига онгли равишда карашга ундайди. Узбекистон тарихи Фани кадимги аждодларимиз ижтимоий хаёт, улкамизда давлатчиликнинг шаклланиши, Ватанимизда цивилизациянинг вужудга кела бошлаши ва унинг ривожи хусусида хикоя килади. АКШ да Чоп этилаган «Жахон энциклопедия» си лугатида айтайлик, «Узбеклар-жахон халклари орасида биринчилардан булиб, туркий халклар уртасида биринчи булиб уртоклашган, маданий турмуш кечирувчи, жахон цивилизациясига хисса кушган миллат».
Ватанимиз тарихи предмети халкимизнинг деярли уч минг йиллик мураккаб ва шонли утмишини, ижтимоий, иктисодий, маданий ва маънавий хаётини холисона урганишга, уни тушунтиришга каратилаган.
Тарихимизни урганар эканмиз, яна шуни инобатга олмак лозимки, узбек давлатчилиги сархадлари хозирги мутакил республикамиз худудидан анча кенг булган. Шу боисдан хам утмишимизнинг турли даврларни урганишда Марказий Осиёга оид маълумотлар хам ёритилган ва бу тарихий жараённи тулорок англашга ёрдам беради. Айни пайтда, мамлакатимизда узок вактлардан буён узбеклар билан ёнма-ён яшаб келаётгантожик, козок, туркман, кораколпок ва бошка элатлар хам юртимиз тарихига дахлдор.
Узбекистон халки инсониятнинг ажралмас бир кисмидир. Юртимиз утмиши ва бугунги узга халклар, давлатлар билан боглик. Чунки уларнинг улкамизда содир булган вокеалар у ёки бу даражада бевосита, гохо бевосита таъсири булган. Шул боис Узбекистон тарихи жахон тарихининг таркибий кисми десак адолатдан булади.
Уз-узидан аёнки, тарихимиз обьекти бу Узбекистондир. Мустакил Узбекистон Республикаси худудида 450 минг квадрат километрга якин майдонни ташкил этади. У худуди хажмгакура дунёдаги 200 дан ортик давлатлар орасида 56-уринни эгаллайди. Республикамиз ахолиси 25 млндан ортик булиб, жахонда 35 уринда туради.сайёрамизда 1600 дан ортик миллат ва элат яшайди. Узбек миллатига мансуб ахолии сон жихатдан дастлатки эллик йирик миллатлар каторигажой олган. Узбекистон 130 га якин миллат ва элат яшайди, улардан туртдан бир кисмируслар, тожиклар, козоклар, коракалпоклар, татарлар, уйгурлар, корейслар , арманлар, озарбайжанлар, беласурлар ва бошкалар.
Демак, бугун Узбекистон жахонга юз тутар экан, республикамиз узига муносиб мавкега эга ва у дархакикат келажаги буюк булиши мумкин булган давлатдир.
II
Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг «Тарихий хотирасиз келажак йук» рисоласида ва бошка асарларида олга сурилган тарихимизга тегишли долзарб масалалар утмишимизни урганишга мухим назарий ва концептуал-услубий пойдевор ролини уйнайди.
Ислом Каримов утмишни урганишда тарихий тахлилни илмий жихатдан холисона ва халол амалга ошириш асосий вазифадир, деб укдирган эди. Бу вазифани амалга ошириш Узбекистон тарихифанини урганишнинг илмий ва услубий асослари таянишни талаб этади. Бундай ёндашиш заминида диалектик услубни куллаш ётади. Бу дегани оламда содир булган ходисалар, вокеалар маълум бир богланишда, узлуксиз харакатда, зиддиятли тараккиёт жараёнида содир булишини инобатга олмок лозим. Демак, Узбекистон тарихини урганар эканмиз, унинг жахон тарихининг бир булаги эканлиги ёдда тутмок даркор. Юртимиз утмишдаги вокеалар сабаби, узга ходисалар кай даражада унга туртки булганлигига эътибор бериш бизни тугри тушунчага эга булишимизда кумаклашади. Тарихийлик тамойили уша давр шарт-шароитларини, тарихий мухитни инобатга олмокни такозо килади.
Тарих халкимиз кечмиши, у мукаддасдир. Уни хеч ким узгартира олмайди. Чунки тарих бу утмишга мансуб булган, яъни булиб утган. Лекин одамлар уни маълум максадларда бузиб курсатиши, узгача талкин беришлари мумкин экан. Тарих бегараз, объектив булмоги лозим. Демак, утмишни урганишда ва ёритишда холислик, халоллик мухим уринни эгаллайди. Мавжуд барча вокеаликни инобатга олиб хакконий далилларга асосланиш керак. шу билан бирга утмишни урганишда миллий кадриятлар, халк анъаналари, диний эътикод, турли ижтимоий табакаларга нисбатан тарихий-маданий нуктаи назарда ёндашув жоиз.
Тарихни урганиш фактларни таккослаш, мантикий киёсий хулосалар чикариш ва умуман фалсафий тафаккурнинг ёндашишни талаб килади ва утмишимизни теран англашда асосий мезон булиб колади.
Табиийки, тарихни урганиш моддий ва ёзма манбаларга таянади. Кадимшуносларнинг ватанимиз худудида олиб борган археологик изланишлари натижасида аникланган куплаб топилмалар, уларнингтахлилий хулосалари кадим аждодларимиз хаётини тасаввур этишга имкон беради. Бундан ташкари, бир катор кадимги ёзма манбалар хам мавжудлиги тарихимизни туларок билишга ёрдамлашади. Бу уринда «Авесто» мукаддас китоби, Бехустин битиклари, кабртошлардаги ёзувлар мухим манбадир. Милоддан олдинги V-II асрларга оид Юнон, хитой, хинди, византий, армон, эрон ёзма манбаларида хам Урта Осиё тарихига оид маълумотлар учрайди. Юртимиз утмишини урганишда туркий, форс ва араб тилларидаги манбалар катта ахамият касб этади. Масалан, исломятга кадар булган тарихимиз Абу Райхон Берунийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгорлик» асарида яхши ёритилган. Шунингдек Юсуф Хос Хожиб, Махмуд Кашгарий, Абу Наср Форобий каби алломалар асарларидатарихимизга оид кимматли мулохазалар мавжуд.
IX-XII асрларда ва ундан кейинги даврларда минтакамиз тарихига оид китоблар, солномалар ва рисолалар талайгина яратилган. Булар орасида «Бухоро тарихи», «Кеш ва Нафас утмиши», «Самарканд тарихи», «Хоразм тарихи» каби у ёки бу худуд утмиши, ахолининг турмуши, сиёсий ва ижтимоий ахволи тугрисида катта-кичик асарлар вужудга келди. Махмуд Кошгарийнинг уч жилдлик «Туркий сузлар лугати» узбек ва бошка туркий тиллар тарихини урганишда мухим манбадир. Академик Б. Ахмедовнинг «Узбекистон халклари тарихи манбалари» китобида улкамиз тарихига оид урта асрларда яратилган етмиш олти асарга изохлар берилади.
Ватанимиз тарихини чукуррок урганишда Низомул-мулкнинг «Сиёсатнома»си, Ан-Насавийнинг «Султон Жалолиддин Мангуберди», Сохибкироннинг «Темур тузуклар», Али Яздийнинг «Зафарнома»си, М.Улугбекнинг «Турт улус тарихи», З.Бобурнинг «Бобурнома», Абулгозихоннинг «Шажараи турк», М.Солихнинг «Шайбонийнома» асарлари хам мухим манбадир.
Юртимиз утмиши археолог олимлар Я.Гуломов, С. Толстой, В.Массон, У.Исломов, Г. Пугаченкова, Э.Ртвеладзе, А. Сагдуллаев, А. Аскаров, Р.Сулаймонова, М.Филонович ва бошкалар тадкикотларида уз аксини топган.
Кейинги йилларда Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Тарих, Шаркшунослик, Археология институтлари жамоалари, шунингдек Узбекистон Миллий Университет ива бошка олий укув юртларининг етук тарихчилари гайрати билан бирканча Янги асарлар яратилди. Бу тадкикотлар тарихимизга, авваллари маълум булмаган фактлар, далиллар таянган холда, янгича нигох билан яратилди. Бугунги кунда юртимиз утмишини идрок этишга имкон берадиган адабиёт талайгина. Гап уларни излаш, топи шва энг мухими, кунт билан мутолаа килишдир.
Аждодларимиз хаёти, турмуш тарзини туларок урганишда археология билан бирга этнография, антропология каби фанларни ахамияти каттадир. Демак, тарих Фани куплаб тадкикотчиларнинг асрлар давомидаги машаккатли мехнатининг самарасидир.
Олимлар утмиш жараёнини маълум бир даврларга булганлар. Бу даврлар инсоният тарихида йирик ижтимоий-иктисодий ва сиёсий туб узгаришлар, тараккиёт боскичлари билан боглик. Хусусан, Узбекистон тарихи беш даврга булинган. Улар куйидагилардир:
- Энг кадимги давр (милоддан олдинги иккимингинчи йиллар урталаридан то милодий IV аср охирларигача);
- Урта асрлар даври (V-XIX аср бошлари);
- Чоризм мустамлакаси даври (XIX аср урталари XX аср бошлари);
- Узбекистон советлари хукмронлиги даврида (1917-1991 йиллар);
- Миллий истиклол даври (1991 йилдан бошлаб).
Шуролар даврида юртимиз тарихи факат тарих факультетларида урганилган в аута юзаки равишда мактабларда тилга олинар эди. Фигони кукка кутарган халк шоири Эркин Вохидов чамаси кирк йил бурун айтган эди:

Тарихингдур минг асрлар,


Ичра пинхон узбегим.
Сенга тенгдош помиру,
Ок соч Тиёншон узбегим.

Суйласин Афросиёбу,


Суйласин Урхун хати.
Кухна тарих шодасида,
Бита маржон, узбегим.

Тарихинг битмакка халким,


Мингта Фирдавсий керак.
Чунки бир бор чекан охинг,
Мингта досто, узбегим.

Куриниб турибдики, бу тимсолли бадиий ифодада теран мазмун ётади.


Эндиликла мустакиллик шарофати билан Узбекистон тарихи кенг куламда урганилмакда. Барча мактаблар, лицей ва коллежлар бу Фан буйича йил давомида дарслар утилмокда. Шундай экан, олий укув юртларида тарихимизни яна кайта урнатишга зарурат борми? Ха бор. Мактабларда, махсус урта укув таьлими тихимида утмиш вокеалари, уларнинг саналари, тарихий шахслар хусусида умумий маълумот берилади. Университет ва институтларда эса содир булган тарихий вокеалар сабабини, узагини очиб беришга, уларни тахлил килишга, мухим тарихий вокеалардан холис хулосалар чикаришга купрок Ургу берилади. Чунки талаба ёшидагилар бу муаммоларни чукуррок идрок эта олишлари мумкин. Талабалар эътибори инсоният тараккиёти конуниятларини туларок англашга каратилган. Бундай ёндашув, уз навбатида, ёшларимиз миллий истиклол, мафкура гояларини чукуррок англашга кумаклашади. Республикамиз барча олий укув юртларида бакалавриатурани битирувчилар Узбекистон тарихи фанидан давлат аттестациясидан утадилар.
Тарихимизни теран билиш, уни идрок этиш, уз халки ва мамлакатини исталган жойда ва исталган даражада таништира олиш укуви – бу тарихий онглар. Жахоннинг бир катор етук давлатларида, хусусан АКШ да гражданлик хукукини олиш учун хар бир киши давлат тили, мамлакат конституцияси, хукукини ва тарихини билиш буйича давлат имтихони топшириши лозим. Зеро, уз тарихини билган кишигина мамлакат фукароси, деб хисобланиши мумкин экан. Халкаро хукук амалиётида бундай талаб куйилиши бежиз булмаса керак.
III
Табиийки тарих Фани утмиш меросини янги авлодларга тулаконли етказиш билан уларнинг маънавий тарбиясига, комил инсонлар булиб етишувига уз муносиб хиссасини кушмокда. Юртимиз утмиши халк хотираси, авлодлар урганиб сабок олувчи Хайт мактабидир. Тарих – бу нафакат утмиш унинг тахлили бугунги кунимиз учун мухим хулосалар манбаи булиб, у истикболимиз режасини аниклашда хам катта ахамият касб этади. Тарихнинг тарбиявий ахамияти хам каттадир. Ислом Каримов айтганидек, «Хотирасиз баркамол киши булмагандек уз тарихини билмаган халкнинг келажаги хам булмайди». Юртбошимиз «Миллий маыкурани шакллантиришда энг катта манба бу хакканий ёритилган тарихдир» деб уктирадилар. Давлатимиз рахбари «Тарих миллатининг хакикий тарбиячисига айланиб бормокда. Буюк аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлантириб, янги фукаролик онгини шакллантирмокда. Ахлокий тарбия ва ибрат манбаига айланмокда», деб ёзадилар.
Демак, тарихий хотира, хакикатни билиш, аждодларимиз колдирган бой маънавий меросини эгаллаш талабаларда ватанпарварлик, одиллик, халоллик, мехр-окибат, багрикенглик, мехнатсеварлик, илмга интилиш каби инсоний фазилатлар шаклланишга ёрдам беради. Хулоса килиб айтганда, тарих бу тафаккур булоги. У бизни утмиш вокеаларига очик куз билан карашга, ок-корани аникрок куришга, зийраклик билан англашга ургатадиган, тарихий шахслар фаолиятини, ходисаларни киёслаш, таккослаш асосида мустакил хулоса килишга даъват этади. Шу боисдан тарихимизнинг буюк мураббилигини доимо ёдда тутайлик, эътибор ва эхтиром билан урганайлик.
Университетимизда укув режаси буйича Узбекистон тарихи Фани 80 соат ажратилаган. Шундан 32 соати маърузалар ва яна 32 соат семинар машгулотлари ва 16 соати тарихнинг маълум мавзулари буйича талабаларнинг мустакил ишлари учун белгилайди. Фанни узлаштириш талабанинг тарихдан ёзма иш бажариши билан якунланади.
Демак, тарихий адабиётдан кенгрок ва унумли фойдаланиш хар бир талаба учу нута мухимдир. Президентимиз И. Каримов асарлари, Узбекистон Республикаси Конституцияси ва бошка мухим хужжатлар синчиклаб мутолаа килиниши зарур. Шунингдек, дарсликлар, кулланмалар ва тарихий рисола ва маколлар юртимиз, бугунги ва эртасини билишда мадад беради. Сунгги йилларда Узбекистон тарихи буйича бир канча дарслик ва укув кулланмалар Чоп этилди, улардан самарали файдаланмок даркор. Бу уринда уч жилдлик «Узбекисоннинг Янги тарихи» (Т., 2000 й), Азамат Зиёнинг «Узбек давлатчилиги тарихи» (Т., 2000 й), Ф. Сулаймоновнинг «Шарк ва Гарб» (Т., 1997 й), Бурибой Ахмедовнинг «Амир Темур» тарихий романи (Т., 1995 й) каби асарларнинг мозийдан кенгрок хабардор булишимиздаги урни каттадир. Шу билан бирга узлигимизни теран англашда Абдулла Кодирийнинг «Утган кунлар» рамани Эркин Вохидовнинг «Узбегим» касидаси ва бошка адабий тарихий асарлар хам кумак булади. Тарихимизни туларок урганишда 2003 йили кайта янгиланиб иш бошлаган Узбекистон халклари тарихи музейи мухим урин тутади. Шунингдек, Амир Темур ва темурийлар музейи, Саънат музейи, Шахидлар майдонидаги «Катогон курбонлари хотираси» музейи, Узбекистон куролли кучлари музейи каби масканларда, шунингдек, вилоятлардаги улка музейларида мозийга оид куп обидалар мавжуд.
Бугунги талаба бу шунчаки тингловчи ёки укувчи эмас, балки том маънода у илми толиб, мустакил равишда манбаларни чукур урганиб, кенг мулохаза киладиган, Ватанимиз утмишини яхши идрок этадиган, бугунги тугри тахлил киладиган ва эртанги кунга асосли равишда ишонч ва умид билан карайдиган шахс. Шундай килиб етишишни замон такозо килади, мустакил Узбекистоннинг порлок келажиги талаб килади.


узбекистон инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири
РЕЖА:
1. Цивилизация тушунчаси ва унинг вужудга келишидаги тарихий шароитлар.
2. Урта Осиёда ижтимонй тараккиётнинг пайдо булиши. Ибтидоий жамият боскичлари ва унинг асосий белгилари,
3. Минтакадаги кадимги маданият, ахолининг диний эътикодлари. "Авесто" зардуштийликнинт мукаддас китоби.
I
Одамзодда онг пайдо булибдики, уз даврига хос турмуш тарзига, моддий ва маъиааий маданиятига, яъни маълум даражадаги цивилизациясига эга була бошлаган. Mapказни Осиё, хусусан Узбекистон халклари хам кадим замонлардан бери хаёт тарзини такомиллаштирар экан, турли кулайликлар яратган, одатлар, русумлар эса анъанага айланган.
Аждодларимиз колдирган бу бебахо мерос кейинги йилларда чукур урганилмокда. Кадимшунослар ва бошка олимлар улкамиз утмишини тадкик этиб, бу макон жахон цивилизациясининг учокларидан бири эканлигини таъкидлайдилар. Узбекисгон Президента И.Каримов "Тарихий хотирасиз келажак йук" асарида "Хозир Узбекистон деб аталувчи худуд, яъни бизнинг Ватанимиз нафакат Шарк, балки умумжахон цивилизацияси бешикларидан бири булганлигини жахон тан олмокда",- дейди.
"Цивилизация" кандай маънони билдирадиу Бу суз лотинчадан олинган булиб, у хозирги замонда одамнинг комилликка, етукликка интилиш мазмунида талкин этилади, шунингдек у инсон хаёти учун кулайликлар яратиш жараёнини ифодаловчи тушунча хам. Адабиётда бу суз "тамаддун" деб хам аталади ва маданий хаётга, тараккиётга эришув жараёни маъносида ишлатилади. Комусий китобларда цивилизация-жамият тараккиёти жараёнида яратилган моддий ва маънавий бойликлар, шунингдек уларни янада купайтириб ва такомиллаштириб бориш усулларининг мажмуи, дейилади.
Демак, цивилизация инсоният тараккиётининг махсули ва Айни пайтда заминидир.
Ал-Форобий «Фозил шахар ахолиси маслаги» асарида шундай дейди: "Хар бир инсон табиатан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришишга харакат килади".
Цивилизация кадимда ер куррасининг бир неча турли китъа ва худудларида мустакил равишда пайдо булган ва шу сабабдан унииг узига хос куринишлари мавжуд. Замонлар утиб бу махаллий цивилизацияларнинг бир катор хусусиятлари бошка худуддардаги тараккиёт белгилари билаи коришиб, умуминсоний цивилизация вужудга келган. Асрлар оша бу маданият даражаси ошиб борган, такомиллашган, янги чуккиларга эришган. Хуллас, XXI аср бошланишидаги бугунги тараккиёт даражаси-цивилизация-бу инсониятнинг узок тарих давомида эришган энг буюк аклий, маънавий ва моддий неъматидир, юксак маданиятидир.
Олимларимиз хулосалари, куплаб ашёвий далиллардан биламизки, географик жойлашуви, иклими, бошка кулайликлари туфайли Узбекистон инсониятнинг кадимги маконларидан бири булган. Узок асрлар давомида кадимги аждодларимиз аста-секин атроф дунё хакида тасаввур хосил килганлар, табиий мухитга мослаша борганлар. Хаёт учун кураш жараёнида кадимги одамлар турли мехнат куролларини яратганлар, уларни такомиллаштирганлар, табиат неъматларидан туларок фойдаланишга интилганлар. Тошкентда 2003 йили янгиланиб кайта очилган Узбекистон тарихи давлат музейида улкамизда топилган тарихий-маданий тараккиётни курсатувчи ноёб обидалар, ашёлар ва тарихий хужжатлар намойиш этилган. Булардан аёнки, мамлакатимиз худудларида маданий-маънавий ва ижтимоий-иктисодий тараккиёт кадимда пайдо булган ва унинг ривожланиши узлуксиз давом эгган. Бу экспозициялар кургазма тош асридан торгиб то бугунга кадар булган ута ноёб ахамиятли ашёлардир. Улкамиз Шарк ва Гарб мамлакатларини карвон йуллари билан бирлашгирган чоррахада жойлашган.
Биламкзки, инсоният тарихи yзок даврларни уз ичига камраб олади. Хусусан, антропогенез (одамнинг келиб чикиши тадрижий тараккиётини урганувчи фан) одамзоднинг пайдо булиши тугрисида бир неча тахминларли уртага ташлайди. Булар 3,5 млн.дан 700 минг йилни уз ичига олади.
Узбекистон худудида бундан бир ярим миллион йиллар мукаддам энг кадимги инсон фаолиятининг маданий излари жанубий Фаргонадаги Селунгур горидан топилган. Гордан бир неча юзлаб кайрок тошлардан ясалган пул чукморлари ва бошка куроллар топилди. Шу гордан топилган илк инсон суяклари тик юрадитан инсонлар сирасига киради ва у жахон фанига биринчи маротаба фергантроп номи билан кирдн. Шунингдек, Фаргона вилоятининг Чашма, Тошкент вилоятининг Кулбулок, Тошсой ёдгорликларидан топилган ашёлар хак кадимги маданият учоклари сирасига киришидан далолат беради.
Милоддан олдинги инсон утмиши ва маданиятини хозирги замон тадкикотчилари бир нсча даврларга булганлар.
Ибтидоий мехнат куроллари тошдан ясалганлиги сабабли энг кадимги даврни тарихчилар палеолит (юнонча кадимги тош) даври деб атайдилар. Тош даври уч боскичга булинади. Илк палеолит одамзод пайдо булгандан то 100 минг йиллар илгариги даврни уз ичига олади. Урта палеолит боскичи тахминан 100-40 минг йиллар илгариги даврдир. Сунгги палеолит эса тахминаи 40-12 минг йнллардан олдинги даврни уз ичига олади.
ИбтидоиЙ жамиятнинг иккинчи даври мезолит-урта тош даври деб аталади ва у мил.ав. 12-7 мингинчи йилларга оид.
Учинчи давр-неолит, яъни янги тош даври булиб, у мил. ав. 6-4 минг йилликларни уз ичига олади.
Кейинги давр-энеолит ёки тош-мис даври дейилада ва у 4 мил. аи. 4 минг йилликларда юз беради.
Бешинчи давр бронза даври, мис-калай коришмасидан жез олинган даврдир. У мил. ав. 3-2 мингинчи йиллар давридир.
Кейинги давр темир даври деб тарихга кирган. Демак, мил ав. бирмингинчи йиллар бошларида одамлар темирдан турли куроллар, асбоб-ускуналар ясашни уэлаштирган.
Инсон тарихидаги бу олти давр давомида тирикчилик, хает учун кураш одамсимон жонзотларни уйлашга, киёслашга, фикр мулохаза килишга, онгли хакаракатда булишга, узини идора килишга мажбур этди. Бу жараёнда одамларнинг фаму-фаросати, тафаккури усиб борди, турли моддий ва маданий кадриятлар вужудга келди. Бу улкан даврни уз ичига олган жараён купинча дастлабки цивилизация деб аталади.
II
Узок замонларда иклимнинг жиддий узгариши натижасида одамларнинг йирик кучишлари юз бергашшги маълум. Марказий Осиёнинг кулай географик шароити ибтидоий даврнинг дастлабки боскичлариданок кишилар диккат-эътиборини узига торти6 келган. Мил.ав. вактларда хам бошка китъа ва минтакалардан турли уруг ва кабилаларнинг катта-кичик гулари улкамизга келиб нстикомат кила бошлаганлар ва асрлар давомида ерли ахоли билан коришиб кетганлар. Энг кадимги аждодларимиз тинимсиз мехнат натижасида аклий ва жисмоний жихатдад ривожландилар ва биологнк хусусиятлари ва ташки киёфалари узгариб борди. Мехнат куроллари такомиллашади, пайдо булган нутк. ривож топади, фикрлаш анча ошади, овчилик ривожланиб, кенг кудудларга таркалади. Демак, инсон тарихининг энг узок, давом эттан боскичи булмиш кадимги тош даврида одамнинг шаклланиш жараёни асосан якун топади.
Кейинги тош даврларида турли ирклар шаклланганлиги маълум. Олимлар, хусусан уч ирк-европалик, негрсимон (хабашсимон) ва мугулсимон ирклар шаклланганлитини такидлайдилар. Бу жараёнда хар бир уруг ва ирк таркалган минтакаларнинг табиий-географик шароитлари уз таъсирини кенг куламда курсатган.
Кадим улкамизда илк палеолит даври одамлари туда- туда булиб, асосан горларда яшаганлар. Уларнинг асосий машгулотлари излаб, озука топиш, териб ейиш, хайвонларни овлаш, тош куролларни ясаш, уларни такомиллаштириш булган. Бу жараёнда одамларнинг узлари хам узгариб борган.
Урта палеолит даври одамлари Сурхондарёнинг Бойсун туманидаги Тешиктош гори топилмаларидан маълум. Шунингдек бу даврга оид манзилгохлар Самарканд, Тошкент, Фаргона, Бухоро, Навоий вилоятларининг 50 га якин жойларида топилган. Бу даврда тошга ишлов бериш анча ривожланган. Энг мухими одамлар оловни кашф этганлар.
Сунгги палеолит одамлари яшаган манзилгохлар Самарканд, Тошкент, Сурхондарё вилоятларининг 30 га якин жойларида аникланган. Мехнат куроллари, овчилик анжомлари (балик ови хам) такомиллашади, одамлар яшаш учун кулбалар курадилар. Бу даврнинг охирларида ибтидоий туда урнида ибтидоий жамоа-уругчилик тузуми вужудга кела бошлайди. Дастлаб уругчилик жамоаларидаги кариндошлик она томонидан булган. Шунинг учун инсоният тараккиётнинг бу боскичини Олимлар матриархат деб атади. Она уруги кейинги тош даврларида хам хукмронлик килган.
Фаргонанинг Обишир сойидан, Тошкентнинг Бузсув ёкасидан Сурхондарёнинг Мачай кишлогидан ва бошка жойлардан мезолит даврига оид манзилгохлар топилган. Бу даврда yк-ёй кашф этилади, бир канча жониворлар (ит, сигир, куй, эчки) хонакилаштирилади, диний эътикодлар вужудга келади, тасвирий санъат пайдо була бошлайди. Хусусан, Сурхондарёнинг Зараут сойида бундам тахминан 14-15 минг йил аввал яратилган коятош суратлар бунинг исботидир.
Неолит даври манзилгохлари куплаб Амударё куйи окимида Калтаминорда топилган. Зарафшон хавзасидаги бой топилмалар бу давр хаётига аниклик киритади. Одамлар хайвон терисидан тикилган кийимлар урнига жун ва усимлик толасидан тукилган матолардан тикилган кийимлар киядилар. Хунармандчиликда тукимачилик, тикувчилик пайдо булади. Бу даврда ишлаб чикарувчи хужалик шакллана борди. Одамлар утроклаша бошладилар, кулбалар, уйлар барпо этилади. Аждодларимиз лойдан идиш ясаб, уларни оловда пиширишни, ёгоч ва камишдан кайик ясашни ургандилар. Навоий вилояти худудида карийб 7 минг йил мукаддам аждодларимиз кули билан лойдан ясалган хумча топилди. Сопол идишларни кашф этиш суюк овкатлар тайерлаш имконини яратди.
Неолит-янги тош даврида одамзод тарихида цивилизациянинг энг мухим куриниши юз берган эди. Бу давр одамлари узларининг бетиним мехнати натижасида кузатувчанлик кобилиятларини оширадилар. Улар ибтидоий билимларга эга булиб, бу тушунчаларни хаётга тадбик киладилар. Бу тараккиёт инсон хаётида термачиликдан ишлаб чикариш йусинига утишда намоён булди. Яъни овчиликдан, термачиликдан, балик овлашдан чорвачиликка, дехкончиликка, зироагчиликга, металлдан фойдаланишга, сопол ишлатишга утиш даври эди. Хуллас, бу давр инсон тараккиётининг дастлабки энг йирик одимларидан бири булган.
Марказий Осиё ва бошка бир катор мамлакатларда (Миср, Сурия, Ирок, Эрон, Хиндистон, Хитой) сугорма дехкончиликнинг пайдо булиши ва ривожланиши цивилизациянинг янги кадами булди. Археологлар Я.Руломов, С. Толстов Хоразм вохасида узунлиги 40~50 км, эни 35-40 метр келадиган каналлар бундан уч минг йил аввал барпо этилганлиги хакида суз юритадилар. Бундай йирик ирригацион иншоотларни яратиш фахму- фаросатни, хисоб-китобни, одамларни бу ишга жалб килиш ва уюштиришни талаб киларди. Уша пайтда тугон сув сатхини кутариш, катта-катта арик ва каналларни ишлата билиш, дехдончиликда хосилдорликни бир неча бор оширишга олиб келди, ахолининг вохаларда утроклаша бошлаши жадаллашди.
Хоразм ва Зарафшон вохалари юртимиздаги кадимий дехкончилик минтакаларидан булган. Демак, улкамизда одамлар бундан 5-6 минг йил мукаддам утроклаша борган хамда сунъий сугориш ва шудгорлаб экишга асосланган дехкончилик вужудга кела бошлаган, каналлар казишган, янги ер очганлар.
Одамлар уз мехнат куролларини ясаш учун хар хил мустахкам тошлар еддириб, табиий мисга дуч келадилар ва ундан турли буюмлар ясайдилар. Кейинчалик мисни оловда эритиб ишлатиш кашф этилади. Марказий Осиёда очик руда конлари ва улар атрофида металл эритиш устахоналари мавжуд булган. Хусусан, Калтаминор маданиятини яратган аждодларимиз рудадан металл олганлар. Соф мисдан куроллар килинган, Кадимги "металлурглар" кейинрок калайни мисга кориштириб жез (бронза) олишни урганганлар. Аждодларимиз металл эритиш технологиясини, у билан боглик физик-кимёвий жараёнларни узлаштирганлар. Улар сифатли жез олиш учун мис билан кургошин аралашмаси 9:1 нисбатда ва уни эритиш харорати 930-1030 даража булиши кераклигини билганлар. Бронзадан фойдаланиш мехнат куроллари турини купайтириш имкониятини яратди. Махсус темирчилик, чилангарлик ва заргарлик устахоналари пайдо булди.
Юртимизда металлдан фойдаланишга утилиши, купхонали уйларнинг барпо этилиши, энг кадимги ибодатхоналарнинг курилиши, дастлабки хумдонларнинг пайдо булиши хам мис-тош даврига тугри келади. Шу вактларда чархда ишлаиган сопол буюмларнинг, шу жумладан хайкалчаларнинг таркалиши хам юз берган.
Ибтидоий жамоа тузумининг аста-секин емирилиши, мулкий тенгсизликнинг юзага келиши даври (мил. ав. 4-3 минг йилликлар)да ижтимоий хаётда оналар таъсирининг камая борганини, ота уруги мавкеининг оша бошлаганини ва патриархат даври бошланганини курамиз. Бу жараёнга кундалик эхтиёждан ортикча махсулот ишлаб чикаришнинг вужудга келиши кам таъсир этади.
Маълумки, кадимги зомонларда шахарлар, калъалар барпо этиш цивилизациянинг бир куриниши булган. Археологларнинг изланишлари натижасида минтакамизда унлаб маьлум булган йирик шахар харобалари очилди. Улар Фаргонада Далварзин, Сурхондарёда Кизилтепа, Хоразмда Кузаликир, Кашкадарёда Еркургон Тошкентда Шоштепа ва бошка манзилгохлардир. Мутахассисларнинг таъкидлашича, Узбекистан кадимги шахар цивилизацияси илк бор шаклланган худудга киради. Бунга Сополлитепа ва Жаркутон топилмалари мисол була олади.
III
Дастлабки цивилизация маълум даражада тил ва ёзувлар билан боглик. Ёзув маданиятининг энг кадимги учоклари Миср, Месопотамия, Олд Осиёдир. Марказий Осиёда хам ёзув мил.ав. пайдо булган. Ёзув яратиш харакатларининг дастлабки кадамларини халкамиздаги коятошларга ишланган ажойиб суратларда курамиз. Бундам 2,5 минг йил аввал юртимиз халклари илк бор чизма белгиларда нутк товушини ифодаловчи (фонетик) ёзув тажрибасини ярата бошлаган. Бу харакат ахмонийлар даврида маълум бир ёзувга айланган. Мутахассис олимлар мил. ав. V-III асрларда орамий ёзувлари тажрибаси асосида Сугд, Хоразм, Бахтар, Парфия каби улкаларда махаллий тилларни ифодалашга мулжалланган янги ёзувлар яратилди, деб таъкидлайдилар. Булар фонетик ифода жихатдан орамийдан фарк килувчи мустакил ёзув тизимлари булган. Мил. ав. IV—III асрларда, шунингдек, Юнон имлоси хам ишлатилган. Аждодларимиз туркий-рун (Урхун-Энасой), уйгур, сугд ёзувларини куллаганлар.
Демак, минтакамизда кадим пайтларда турли ёзувлар пайдо булиб, улар такомиллаша борган, махаллий тиллар ва лахжалар хусусиятларини акс эттирган ва шу тарифа Марказий Осиё маданиятининг ривожига уз улушини кушган. Республикамиз худудида тилларнинг шаклланиши бир неча минг йилларни уз ичига олади. Манбаларга асосланиб айтиш мумкинки, бу ерларда кадимги махаллий тиллар-туркий, сугдий булган. Урта асрларла эса улар билан бирга форсий, араб, чигатой ва эски узбек тиллари ривож топа бошлаган.
Кадим замон одамларида турли табиий ва гайри табиий кучларга ишоншч туйгулари пайдо булади. Шу алфозда уругчилик даврида тотемизм, аждодлар рухига сигинишлар, сехргарлик, шаманлик каби эътикод ва маросимлар вужудга келади ва таркалади. Бу дастлабки эътикодлар, айникса тотемизм уша пайтда пайдо була бошлаган санъатда турли хайвонлар сиймоси сифатида уз аксини топган эди. Бундай сиймолар Фаргонанинг айрим кишлокларидан, Тошкент вилоятининг Чиноз, Сижжак туманларидан, Самарканд атрофидан, Амударё сохилларидан топилган Кейинги даврларда табиатнянг турли ходиса ва намоёндаларини илохийлаштириш, уларга этьтикод килиш ва сигиниш давом этган.
Аждодларимиз купинча вокийликни афсонавий тарзда тушуяганлар. Уша пайтларда аста-секин мифологик тафаккур юзага келган. Тадкикотчиларнинг айтишларича, инсоният кабилачиликкача булган даврда тотемимзга амал килган булса, мифология кабилачилик даврининг махсули булган. Хусусан, милоддан аввал Турон заминида яратилган ва Марказий Осиё халкларида машхур булган "Угизнома" достонидан бу жараён уз ифодасиии топган. Бу асар уша пайтдан бери огиздан-огизга утиб маълум даражада узгариб минтака халклари фольклорида бугун хам нуфузли урин эгаллайди.
Ибтидоий жамиятнинг емирилиб бориши жараёнида янги диний акидалар вужудга кела бошлади. Шу жумладан, одамсимон худолар, аждодлар рухига сигиниш, охират тугрисидаги афсоналар пайдо булади. Энди диний тасаввурлар анча мураккаблашади, миллий акидалар асосида жахои динлари, хусусан, зардуштийлик шакллана боради.
Шунингдек, археологик топилмалар ва ёзма ёдгорляклар бундан 2-2,5 минг йил аввал Сурхондарё ва Фаргона вилоятларида зардуштийларнинг оловхоналари билан бир каторда буддавийларнинг ибодатхоналари булгани, улардан минглаб эътикод килувчилар фойдалаганлигидан хабар беради.
Аждодларимиз маълум бир одатлар, расм-русумлар, удумларни уйлаб топганлар, улар аста-секин анъаналарга, хаёт коидаларига айланган. Illy алфозда кадриятлар вужудга келган, улар эса, уз навбатида, кишиларни маьнавий етукликка даъват эгган. Бунга ёркин мисол Навруз удумларидир.
Тадкикотчиларнинг фикрича, Навруз байрами бундан тахминан 3,5-4 минг йил аввал пайдо булган. Марказий Осиёда кадимги дехконлар кишни кузатиб, бахорни каршилаш маросимини шундай деб атаганлар. У даврларда ахолининг аксарияти дехкончилик ва чорвачилик билан шугулланган. Навруз янгиланиш, покланиш рамзи, инсон умидлари, ниятларини ифодалаш белгиси сифатида пайдо булган. Уни байрам килиш турли удум, урф-одатлар, иримлар билан чулганган, асрлар оша янги анъаналар билан бойиб борган. Демак кадимги аждолларимиз табиат мавсумларини англаганлар, уларни эъзозлаганлар, уларга асосланиб, уз максад ва ниятларини амалга оширишга интилганлар.
Минтакамизнинг мухим хусусиятларидан бири унинг мураккаб этник-маданий чоррахада жойлашганидир. Ахоли бир канча турли кавм, кабила ва элатлардан ташкил топган ва улар этник жихатдан аралашган холда яшаганлар. Шу билан бирга ахолининг купчилигини туркий ва форсий- тожик аждодлари булган, улар узаро хамжихатда яшаганлар, сан-манга бормаганлар. Бу хам багрикенглик, толерантлик хислатларининг сарчашмалари булса керак.
Кадимда улкамизда яшаган ахолининг маънавий ва маданий киёфаси машхур "Авесто" мазмунида уз ифодасини топган. Маълумки, бу мукаддас китоб Марказий Осиё халклари тугрисидаги дастлабки ноёб манбадир. "Авесто" аввал халк огзаки ижоди шаклида таркалган ва бир неча асрлар давомида огиздан-огизга утиб, кадимги Турон, Хуросон, Эрон, Озарбайжон элатларининг ижтимоий-иктисодий хаётини, олам хакидаги тасаввурларини ва диний карашларини узида акс этдирган. Бу асар куп йиллар давомида зардуштийлик-оташпарастлик динининг уламо кохинлари томонидан тулдирилиб, такомиллаштирилган. Абу Райхон Берунийнинг "Утмиш халклардан колган ёдгорликлар" китобида таъкидлашича, "Авесто" илк бор мил. ав. VI аср бошларида тулик холда 12 минг корамол ( хукиз) терисига заржал харфлар билан битилган. Искандар Зулкарнайн (Александр Македонский) шаркни забт этганда "Авесто" нинг нодир нусхасидан узига маъкул булган жойларини таржима килдириб олиб колган, бошка кисмини эса ёктириб юборган. Шу сабаб, бу комусий асарнинг 5 дан 3 кисми куйдириб юборилган. Кейинчалик-милодий I-IV асрларда "Авесто"нинг колган кисмлари жамланиб, айрим жойлари кайта тикланиб, янгидан китоб холига келтирилган. Бизга кадар "Авесто"нинг айрим кисмларигина етиб келган. Булар: "Ясна"-ибодат пайтида ижро этиладиган матнларк "Яшт"-оташпарастларнинг тангрини таърифлаш мадхияларик "Вендидот"-зулм тимсоли-девларга карши конунлар ва афсоналарк "Виспарат"-ибодат йусинлари ва мазмуни хакида маълумотлардир.
"Авесто" катта хажмда булганлиги сабаб, диндорларнинг кундалик фаолиятида фойдаланши учун кичик "Авесто" хам яратилган. Унга катта "Авесто"дан танлаб олинган дуолар киритилган. Демак, "Авесто"да зардуштийлик динининг конун-коидалари, ибодат вактида ижро этиладиган кушиклари битилган.
"Авесто" таълимотининг асосчиси тарихда пайгамбар номи билан танилган Зардуштра (Зардуст) исимли шахс булган. Зардуштра-олтин туяли ёки олтин туя етакловчиси деган маънода ишлатилган. Зардуштра оташпарастлик гояларини уз хамфикрлари билан биргаликда Катта Хоразм, Бактрия, Сугдиёна, Эрон, Озарбайжон кисман Хиндистон ахолиси уртасида таргиб этган.
Беруний келтирган ривоятга кура, Бактрия подшоси Виштасп ва малика Хутаоса биринчилардан булиб зардуштийлик эътикодини кабул этганлар, сунг бу дин кенг ёйилган.
"Авесто"да дунё эзгулик ва ёвузликнинг доимий курашидан иборат, эзгулик худоси Ахурамазда (Хурмузд) ёвузлик тангриси Ахриман устидан галаба козониши баён этнлган. Зардуштийлик динида олов мукаддаслаштирилиб, у инсоннинг бахту-саодати рамзи сифатида улугланган.
Зардуштийлик жамиятда барча одамлар-танасининг рангидан, тили, урф-одатлари ва яшаган жойларидан катъи назар, осойишталик билан ёркин хаёт кечиришга хаклидир, деб хисоблайди. Бу дин одамларни журъатли, довюрак, етук инсонлар булишга даъват этади. Оташпарастликда замин (ер), сув, куёш ва хаво илохият даражасига кутарилади вa уларни ифлослаш огир гунох хисобланади. Китобда айтилишича, Зардушт одамларга мурожат килиб, ерга, тупрокка сифатли уруглар сепинглар, пировард натижада узларингиз хар хил иллатлардам ва балолардан холи буласизлар. Билиб куйинглар, ишлов берилмаган ташландик ерларда турли касалликлар, ифлос нарсалар ва бало-казолар пайдо булади. Демак, сизлар ерга ишлов бериб, унга яхши уруг сепиб, тупрокни эъзозласангиз хар хил балолардан кутуласиз, хаёгга, инсонга ишончингиз кучаяди, яшаган жойингизга, ватанингизга мехрингиз ошади, дейди. Куриб турибмизки, зардуштийликда табиатга эхтиром асосий йуналиш булган. Зардуштийлик динига оид турли буюмлар, расмлар, урф-одат асоратлари кадимги Хоразм, Сугд ва бошка улкаларда куплаб топилган.
Купчилик тадкикотчиларнинг фикрича, "Авесто"нинг ватани Амударё сохили, аникроги кадимги Хоразмдир. Бу асарда олинган 16 йирик худудий-географик номларнинг купчилиги Урта Осиёга тааллуклидир. Булар Хоразм, Сугд, Бактрия юртлари, Хисор, Помир, Тиёншон тоглари, Каспий, Орол, Иссиккул сув хавзалари, Амударё ва Сирдарёлардир. Демак бу мукаддас асарда географияга оид мулохазалар хам бисёр.
"Авесто" жахон олимлари тан олган бокий ёдгорлик, ноёб тарихий манба. У дунёнинг куп тилларига таржима килинган. Китоб француз, инглиз, рус, немис, форс ва бошка тилларда чоп этилган. Асарнинг жахон маданияти ва динлар тарихида тутган урни бекиёсдир. Шунинг учун хам 1999 йил ноябрда ЮНЕСКО бош конференкияси "Авесто" яратилганлигининг 2700 йиллигини дунё микёсида кенг нишонлашга карор килди, 2001 йил октябрида Хоразм заминида "Авесто" ва унинг инсоният тараккиётадаги урни мавзусида халкаро илмий конференция утказилди.
Маълумки, кадимги замон моддий ва маънавий тараккиёти фанда антик, яъни кадимги цивилизация деб аталади Жахоннинг турли минтакаларида вужудга келган бунд ва тараккиёт бора-бора умуминсоний кадриятларга, маданиятга, Цивилизацияга айлантаи. Узбекистон эса инсоният цивнлизациясининг кадимги учокларидан бири булган. Демак, улкамизда яшаб утган кадимги одамлар жахон равнакига, униш бугунги ривожига узининг муносиб хиссаларини кушганлар. Шу боис бугунги мустакил Узбекистон халкларида миллий гурур билан бирга тараккиётга, цивилизацияга интилиш хисси каттадир.

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ДАВЛАТЧИЛИКНИНГ ПОЙДО БУЛИШИ ВА ИЛК ДАВЛАТЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ


РЕЖА:
1 Давлат тушунчаси. Дастлабки давлатчилик ва унинг шакллари.
2 Урта Осиёдаги илк давлатлар. Катта Хоразм, Бактрия подшохликлар, Сугд хокимлиги.
3 Урта Осиё халкларининг ажнабий боскинчиларга карши олиб борган курашлари.
I
Илк давлатлар инсон цмвилизациясининг бешиги булмиш Шаркда пайдо булди ва шаклланди. Бундан 7 минг йил аввал, яъни милоддан олдинги V мингинчи йилларда Мисрда, мил.ав. V-III минг йилликларда Бобилда, уч мингинчи йилларда Крит оролида, икки мингинчи йилларда Юнонистонда, бирмингинчи йилларда Хитой ва Хиндистонда кадимий давлатлар пайдо булди. Машхур Рим давлати ва Эрондаги Ахмонийлар салтанати мил.ав. VIII-VII асрларда юзага келди. Кадимшунослариинг куплаб топилмаларига, "Авесто" ва бошка ёзма манбаларга таяниб айтиш мумкинки, мил.ав. I минг йилликнинг биринчи ярмида, аникроги тахминан 2700 йил илгари Марказий Осиёда Катта Хоразм, Бактрия, сунr Сугдиёна, Маргиёна деб аталувчи давлат тузилмалари пайдо булади.
Давлатчиликнинг вужудга келишини кандай шарт-шароитлар такозо этгану
Минтакамизда темирни кайта ишлаш, янги-янги мехнат куролларини яратиш инсон фаолиятининг кенгайиши ва жадал лашувига олиб келди, Сугорма дехкончилик кенгайиб борди, хунармандчилик сохалари купайди, кишиларнинг утроклашуви шахарларнинг пайдо булишига туртки булди. Уругчилик муносабатида узгаришлар юз берди, жуфт оилалар вужудга келди, оила жамоаси ишлаб чикариш жамаоларига айланди. Демак, мил.ав. Х-VIП асрларда ибтидоий жамоа тузуми емирилиб борди. Жамиятдаги ижтимоий тенглик бархам топди. Мулкка эгалик аса турли зиддиятларни вужудга келтирди. Жамиятда мулкдорлар, хужайинлар ва тобелар, камбагаллар катлами пайдо була бошлади. Ижтимоий табакаланиш жараёни кучайди. Жамоалар уртасида турли тукнашувлар, жанжаллар купайиб борди. Бундай шароитда жамиятда ижтимоий, сиёсий баркарорликка эхтиёж кучаяди. Шу алфоз ижтимоий-иктисодий хаётда тартиб тизими-давлатчилик аломатлари вужудга кела бошлайди. Дастлабки бундай уюшмалар аввал кичик минтакаларда (полис) пайдо булди. Сунг улар худуди кенгайиб борди. Бундай маъмурий-худудий жамоа бошликларининг фаолияти асосан ахоли хамжихатлигини таъминлаш, муаммоларни ечиш, низоларни бартараф этиш доирасида кечар эди.
Хуш, давлат нимау Давлат, давлатчилик уз мохияти билан инсонларнинг долзарб талабларини, туб эхгиёжларини амалга оширишга, уларнинг хукукларини химоя килишга, жамиятда баркарорлик урнатиш ва уни сак.лашга мулжалланган даргох, у муайян жамоа, элат, халк томонидан ташкил этилган махсус гурух булиб, унинг маълум хукукларга эга булган вакиллар мавжуд. Давлат сиёсий ташкилот сифатида жамиятни уюштиради, хокимият билан халкни уйгунлаштиришга харакат килади, Бир файласуф-давлатни барпо к.илишдан максад одамларга жаннат яратиш эмас, балки жамиятда дузах булишига йул куймасликдир, деган экан. Балки аллома хакдир. Чунки жамиятда баркарорлик булса, одамлар фаровон хаётни уз мехнатлари билан яратадилар.
"Авесто" китобидаги ва бошка маълумотларга кура, кадимда, Тахминан бундан 3-3,5 минг йил мукаддам Урта Осиё жамията алохида йирик оилалардан ташкил топган экан. Уруг жамоаси (вис) ерга эгалик килган, бир нечта бир -бирига якин булган уруглар кабилага бирлашган. Нисбатан йирик кабилалар эса муайян худудда биргалашиб яшаганлар. Бу бирлашма дахё деган ном олган. Вилоят бошлиги дахёпати деб аталган. Ана шу уюшма даставвал харбий-сиёсий бирлашма сифатида пайдо булган. Улар узи яшаган худудни мудофаа килган. Сугориш ишларини уюштирган ва бошкариб борган. Кабила бошликлари вакти-вактида тупланиб, кенгашиб туришган. Булар дастлабки давлатчиликнинг аломатлари эди. Иктисодий ва ижтимоий тараккиёт жараёнида жамиятнинг сиёсий тузилмаси давлат ва уни бошкарув тизими муттасил такомиллашиб борган. Хусусан, давлатлар пайдо булишининг осиёча ишлаб чикариш усулига асосланган "Шарк йули" булиб, унда иктисодиётнинг асосини сугорма дехкончилик ташкил этган. Бинобарин, ер ва ирригаиия иншоотлари давлатнинг мулки булган. Шуниигдек, дехкончилик жамоаси жамиятнинг бирламчи ячейкаси, яъни хужайраси хисобланаган. Ахолининг катта кисмини сафарбар этиш зарурати эса, катъиятли бошкарувчилар табакасининг шаклланишига олиб келган.
Урта Осиёдаги икки дарё оралиги-алохида тарихий-географик ва тарихий-маданий худуддир. Уиинг цивилизацияси Амударё ва Сирдарё туфайли куп минг йилликлар мобайнида вужудга келди. Бу минтакада юзага келган давлатлар кадимги даврларда хам, урта асрларда хам умумий белгилар булишига карамай, Марказий Осиёнинг бошка кисмларидаги давлатлардан узига хос белгиларига кура ажралиб турган. Урта Осиёдаги икки дарё оралиги худуди доирасининг узида хам шимолий вилоятлар (Хоразм) ва жанубий вилоятлар (Бактрия) айникса кадимги даврларда этник ва маданий, тил ва ёзув, давлат курилиши тизими жихатидан бир-биридан фарк килган. Бу хар бир вилоятга хос булган маданий-генетик типлар, даражаси хар бир вилоятда турлича булган утрок ва кучманчи халкларнинг ракобатлашуви билан белгиланган.
Кадимги даврда Урта Осиё икки дарё оралигида давлат бирлашмаларининг хар хил шакллари мавжуд булган:
1. Давлат типи-подшолик. Бошкарув шакли-мутлак монархия.
2. Давлат типи-конфедератив подшолик. Бошкарув шакли-чекланган монархия. Улар одатда кабила бошликлари ёки уз тангасини зарб килувчи уруг бошликлари томонидан бошкариладиган бир нечта мустакил улкалардан иборат булган.
3. Давлат типи-мулкка эгалик килиш. Бошкарув шакли-кабила дохийлари ёки уруг бошликларининг мерос килиб колдириладиган хокимияти.
Урта Осиёдаги кадимги давлатчилик эволюциясини (тараккиётини) бир неча даврларга ажратиб курсатиш мумкин.
1-давр-милод.ав II минг йилликнинг II ярми-Узбекистон жанубида давлатчилик тузилмаларининг илк белгилари пайдо булди. Давлатнинг бундай намунаси Жаркутонда топилган.
2-давр милоддан аввалги I мингйилликнинг бопш Хоразм Бактрия, Сугд тарихий-маданий вилоятларининг шаклланиши.
3-давр мил.ав. VI-V асрларда Ахмонийлар боскини ва Урта Осиёнинг Ахмонийлар давлати таркибига кириши натижасида махаллий давлатчилик ривожланишидаги танаффус.
4-давр милоддан аввалги IV-П асрнинг ярми. А. Македонский босиб олгандан бошлаб Юнон-Бактрия подшохлигининг кулашигача. Бир вактнинг узида махаллий давлатчиликнинг тиклана бориши.
5-давр м.ав. II ернинг ярми ва мил. I асри боши. Махаллий давлатлар: Канг, Хоразм подшохлигик Сугд, Довон давлатларининг мустахкамланиши ва яиада ривожланиши.
6-давр мил. I асри бошидан III аср ярмигача. Махаллий давлатчиликнинг равнак топиши. Узбекистан жанубий худудларининг Кушон империяси таркибига кириши.
II
"Авесто" хамда юнон муаллифларининг гувохлинк беришича, милоддан аввалги VII—VI асрларда Узбекистан худудида сугдийлар, бактрияликлар, хоразмликлар, сак ва массагет элатлари яшаганлар. Зарафшон ва Кашкадарё водийсида дехкончилнк билан шугулланувчи куплаб ахоли истикомат килган. Ёзма манбаларда 6у худуд Сугда ("Авесто"да), Сугуда (Бехистун ёзувларида), Арриан, Страбон: Курций Руф асарларида эса Сугдиёна деб номланган.
Амударёнинг куйи окимида яшайдиган утрок дехкон элатлари хоразмликлар булган. Уларнинг юрти Хваризам ("Авесто"да), Хваразмиш (Бехистун ёзувларида), Хорасмия (Арриан, Страбон асарларида) дейилган.
Сугдийларнинг энг якин кушнилари бактрняликлар булиб, уларнинг юрти Сурхон водийси, Афгонистоннинг шимоли, Тожикистокнинг жанубий худудларида жойлашган. Ёзма манбаларда у Бахди ("Авесто" да), Бактриш (Бехистун ёзувларида) деб номланган. Юнон - рим муаллифлари уни Бактриана ёки Бактрия де6 атаганлар.
Амударё буйларида кучманчи массагет кабилалари яшаганлар Марказий Осиёнинг тоглик, чул ва сахро ерларида асосий машгулоти чорвачилик булган саклар истикомам килишган. Милоддан аввалги VI асрда улар уз ерларини кабилалар хужумидан химоя килиш учун харби— иттифокини тузадилар.
Кадимги рим ва юнон тарихчиларининг ёзишларича, саклар уч ижтимоий гурухга булинган. Уларнинг купчилик кисми сакатиграхуда, яъни уткир учли кигиз калпок, кийиб юрувчи саклар деб аталган. Улар хозирги Тошкент вилояти ва Жанубий Козогистон ерларида яшаганлар. Иккинчи гурух сакатиайдарайя, яъни дарёнинг нариги томонида яшовчи саклар деб аталган. Улар Орол денгизи буйларида, Сирдарёнинг куйи окимида яшаганлар. Помирнинг тогли туманларида ва Форгонада сака-хаумоварка деб аталувчи саклар яшаганлар.
Милоддан аввалги VII-VI асрларда юкорида курсатилган улкаларда яшовчи ахоли илк давлат уюшмаларини ташкил этганлар. Бу давлат уюшмалари узининг маълум худуди, чегараларига эга булиб, иктисодий-географик макон-катта бир вилоят сифатида шаклланиб борган. Бу даврларда Хоразм, Бактрия, Маргиёна, Сугдиёна, Фаргона каби вилоятлар мавжуд эди. Ахмонийлар боскинига кадар улканинг асосий кисмини бирлаштириб турувчи сиёсий марказ шимолда Хоразм, жанубда Бактрия хисоблантан.
"Катта Хоразм" давлат уюшмаси иттифоки худуди хозирги Хоразм ерлари билан чегараланиб колмай, балки унинг атрофлари-хозирги Коракалпогистон, Марв хамда Амударёнинг куйи окимигача булган ерларни уз ичига олган. Юнон тарихчиси Геродот маълумотига кура кадимда Окс (Амударё) буйлаб 360 дан зиёд сунъий каналлар, сув иншоотлари мавжуд булган. Дехкончиликда дуккакли экинлар, мева-сабзавот етиштиришга эътибор куп булган. Пахтачилик ривож топа бошлаган. Калъаликир, Кузаликир, Жанбоскалъа каби шахарлар барпо этилган экан. Пахса, хом гишт ишлатилади, биноларнинг ташки ва ички куринишлари куркамлашади. Давлатни мустахкамлаш максадида пойтахг ва бошка шахарлар калин ва мустахкам мудофа деворлари билан уралган эди. Ички ва ташки савдо-сотик. юксак даражада ривожланди. Хунармандчилик сохалари, тогкон ишлари ривож топади. Чорвачиликда от, туя, куй-эчкилар бокишга эътибор кучаяди. Табиийки, бу жараёнда дастлабки давлат тизимининг уюштирувчилик урни усиб борган. "Авесто"да таъкидланишича, Хоразмнинг кадимий сулоласи Сиёвушийлар булган.
Хоразм давлати милоддан ав. VI асргача уз мутакиллигини саклаб кола олган. Хоразмнинг мустакил давлат сифатида сакланиб колишига унинг мукаммал харбий базаси сабаб булган. Харбий кисм мустахкам отлик ва пиёда аскарлардан иборат булиб, яхши куролланган ва каттик итизомга риоя килган эдилар.
Марказий Осиёдаги яна бир кадимги давлат уюшмаси-Бактрия эди. Бу давлатнинг хозирги Сурхондарё, кисман Кашкадарё вилоятлари, жанубий Тожикистон ва шимолий Афгонистон худудларида жойлашганлиги маълум. Унинг пойтахти Бактро (хозирги Балх) шахри, подшохларидан бири Оксиарт исмли шахс булган. Геродот Бактрияни Миср ва Бобил каби йирик давлатлар каторида тилга олади. Кадимги Бактрия табиий бойликларн туфайли Хитой, Хиндисгон, Миср, Бобилга кадар машхур булган. Масалан, Бадахшон ложуварди (лазурити) бошка юртларда хам кадрланган.
"Авесто"да Бактрия энг гузал улкалардан бири сифатида таърифланади. Унга карашли Вахш водийси унумдор булиб, дехдончилик маданияти тараккий топган. Хунармандчилик айникса заргарлик кенг ривожланган эди.
Эронда сарой табиби булиб ишлаган юнон тарихчиги Ктесийнинг ёзишича, Бактрия милоддан аввалги VIII—VII асрларда кудратли давлат булган. Бу давлат бир канча махаллий хокимликларни бирлаштирган харбий демократия типидаги давлат эди. Бактрия хукмдорлари олтин ва кумуш тангалар зарб этганлар.
"Бактрия" номи Эсхилнинг эрамизгача булган 472 -йили сахнага куйилган "Форслар" трагедиясида кам учрайди. Куплаб муаллифлар бактрияликларга "куп сонли", "жангавор" ва "ботир" халк сифатида тавсиф берадилар. Мамлакатда мустахкамлиги сабабли "забт этиб булмайдиган "куплаб жойлар, шу жумладан, пойтахт Бактр (Балх) бор эди, деб хисоблаганлар.
Сугдиёна хокимлиги хам кадимгилардандир. Унинг худудлари хозирги Узбекистоннинг Самарканд, Навоий, Бухоро ва Кашкадарё вилоятлари, Тожикистоннинг Панжикент, Уратепа ва Хужанд ерларини уз ичига олган. Хокимлик пойтахти Мароканда (Самарканд) булган. Ахоли деккончилик, чорвачилик, хунармандчилик билан банд булган. Шакарсозлик кенгайиб борган. Энг кадимги шахар Афросиёб тахминан 2750-2800 йил мукаддам ташкил топган. Сугд тили уша пайтлардаёк жахон савдо тили даражасида кутарилгап. Бу давлат кушни мамлакатлар билан савдо-сотик, тижорат ишларини йулга куйган.
Илк давлатчилик асосларининг вужудга келишида шахар маданиятининг урни каттадир 2750-2760 Йил аввал Мароканда шахар киёфасини олабошлади. Сунг Хива, Бухоро, Термиз, Хазорасп Кеш Кува каби шахарлар пайдо булди. Табиийки, маданиятини бошкарувсиз тасаввур этиш мумкин эмас.
Осиёда шахар маданияти, давлатчилик ва илк синфий жамият сунгги бронза даврида, эрамизгача булган II йилликнинг иккинчи ярмида шакллана бошлаган. Бунга Жаркутонни мисол килиб келтириш мумкин. Милоддан олдинги 1 минг йилликнинг биринчи чорагида эса Бактрия, Сугд, Хоразм тарихий-маданий вилоятлари шакллаиди, бошкарув усуллари аста-секин такомиллашиб борди.
Шундай килиб, мил.ав. VI асрга кадар, яъни ахмонийлар Урта Осиёда пайдо булгунга кадар 3 та йирик давлат бирлашмаси-Бактрия, "Катта Хоразм" хамда саклар ва массагетлар конфедерацияси мавжуд булган.
Мил. ав. VI аср бошларида вужудга келиб кучайиб борган ахмонийлар давлати атрофдаги бир канча худудларни босиб олади ва бу сулола Эронда йирик салтанат барпо этади. Сунг улар 545 йилдан бошлаб Урта Осиёга бир неча бор харбий юришлар килади, лекин массагетларнинг каршилигига дуч келади. Ахмонийлар подшоси Кир II нинг кушинлари Марказий Осиёга килган иккинчи юришида хам махаллий ахолининг каттик каршилигига учрайдилар. Мил. ав. 530 йилда Кир II массагетлар устига янги юриш килганда боскинчиларга карши курашга малика Тумарис бошчилик килади. Бу жангларда ахмонийлар катта талофот куради, Кир II эса улдирилади.
Милоддан аввалги 522 йилда Эронда хокимият тепасига келган Доро I га карши Маргиёнада кенг халк оммаси Фрада бошчилигида кузголон кутаради. Аммо у шафкатсизлик билан бостирилади. Бундай харакатлар кейинги даврларда хам давом этиб, мил.ав 519-518 йилларда Доро I Марказий Осиёдаги сак кабилалари устига юриш килади. Бу жангларда махаллий ахолининг уларнинг купчилиги улдирилиб, бир кисми асир олинадн, Сакларнинг боскинчиларга карши курашида отбокар -Широк каби мардонавор ватанпарварлар жонбозлик киладилар.
Хуллас, узок йиллар давомидаги ахмонийларнинг Урта Осиё худудига харбий юришлари натижасида бу улканинг катта Эрон империяси таркибига кушиб олинди. Ахмонийлар юртимизда деярли 200 йил мобайнида хукмронлик килдилар. Уша пайтларда Урта Осиё турт сатрапликка (вилоятга) булинди - амалдорлари бошлик этиб тайинланди. Макаллий ахолии ахмонийларга катта микдорда кумуш хисобидан солик тулар эди. Шунингдек, солих сифатида кимматбахо тошлар, чорвачилик ва дехкончилик махсулотлари хам Эрон подшоларига "совга" этилар эди.
Марказий Осиё вилоятларининг ахмонийлар давлати таркибига кириши окибатида Эрон худуди анча кенгайди Харбий эронликлар махаллий халкларга маълум даражада уз таъсирини курсатди.
Мил.ав. IV асрда кадимги дунё тарихида бир канча сиёсий узгаришлар булиб утди. Бу даврда македонияликлар ахмонийларга какшатгич зарба беради. Мил.ав. 336 йилда Македоння тахтига Филиппнинг угли 20 ёшли Искандар утарди ва дунёни забт этишни давом эттирди. Натижада 329 йилнинг бахорида унинг кушинлари Амударё бийларига етиб келди ва Урта Осиёни истило этишга кирншди. Амударёдан сузиб утган юнон-македон кушинлари дастлаб Навтака вилоятнга, сунг Сугдиёнанинг пойтахти Мароканда шахрига йул оладилар. Лекин бу ерда боскинчиларнннг харбий юришлари огир кечди. Сугдлар уз ерларининг озодлиги ва мустакиллигини мардонавор химоя килдилар. Бу юнон-македон кушинларига карши курашнинг биринчи боскичн эди.
Бактрия ва Сугдиёнанинг барча жойларида Искандарга карши халк кузголонлари кутарилади. Милоддан аввалги 329 йилнинг кузида бошланган бу кузголонларга махаллий саркардалардан булган Спитамен бошчилик килди. Самаркандда Искандар колдириб кетган харбий гарнизонни кирнб ташлаб, шахарни эгаллади.
Натижада Искандар Зарафшон аколнсидан каттик уч олиш ннятида уз кушинлари зарбасини тинч ахолига каратди. Cугдиёна, Бактрия улкасида кутарилган кузлонлар юнон-­македон зулмидан озод булишга каратилган булиб Искандарнинг "варварларни" осонликча босиб олмокчи булганини чиппакка чикарди. Лекин харбий куч-кудрат жихатидан Искандар кушини устун эди. Узок вакт шафкатсиз давом этган жангларда юнонлар галаба козонди. Спитаменнинг халокати билан юнон-македон боскинчиларига карши озодлик харакати тухтаб колмади. Харакатнинг иккинчи боскичи якунланди, холос. Боскинчилар учун Сугдиёнадаги axвол хавфли булиб колаверди. Уларга карши харакатнинг учинчи босчичида кузголончилар махаллий зодагонлар бошчилигида тог калъаларида курашни давом эттирдилар. Юнон аскарлари анчагина толиккан, чарчаган эди. Бундан эпчиллик билан фойдаланган "Кадими Хоразм" подшосн Фарасман вазиятга караб муроса килувни афзал курди Искандар Зулкарнайн Бактрия Сугдиёнани забт этганда Фарасман уз кушинига бош булиб совга-саломлар билан Искандар хузурига бориб, унга Хоразмни забт этмасликни илтимос килади ва окибатда дипломатнк усулларни яшлатганлаги туфайли Хоразм уз мустакиллигини саклаб колади.
Нихоят, Искандар Сугдиёна ва Бактрия ахолисининг каршилигини куч билан енга ололмаслигига ишонгандан сунг 328 йилдан бошлаб турли йуллар билан уларга якинлашишга, муносабатларига иликлик киритишга харакат килади. Натижада у зардуштийлик динини кабул килди, махаллий зодагонлар Оксиарт, Сисимитр, Хориен кабиларнинг мулкларини хам кайтариб берди, улар билан кариндошчилик алокаларини урнатди. Махаллий зодагонларнинг деярли барчаси аста-секин Искандар хокимиятини тан олиб, унинг хизматига утдилар. Мил.ав. 327 йилнинг охирларида кузголонлар бостирилиб, Урта Осиё Искандар хукмронлиги остида колди. Шундай килиб, Сугдийларнинг юнон-македон боскинчиларига карши уч йил давомида олиб борган кураши тугади. Искандар кушинларига карши кураш олиб борар экан, минтака халклари мислсиз жасарат курсатди. Улар уз даврининг юксак харбий санъати ва маданиятига эга эканликларини намойиш этдилар. Юнон кушинлари бундай каттик каршиликка хеч каерда учрамаган эдилар.
Урта Осиё халклари ахмонийлар зулмидан кутулиб, юнон-македон асоратига дучор булди. Бу зулмдан кутулиш учун Сугдиёнага 150 йил, Бактрияга 180 йил лозим булди.
Сунгги йилларда топилган куплаб археологик ёдгорликлар Амударёнинг унг ва сул киргоги ахолисининг кадим маданиятга эканлигидан далолат беради. Боскинчилик юрншларидан кейин Марказий Осиё ахолиси ахмонийлар таъсири остида булган давлатлар билан узаро муносабатда булганлар. Юнон-македон юришлари натижасида эса минтакамизга юнон (эллин) манияти кириб келди кадимда махаллий моддий ва маънавий маданият янги боскичга кутарилди, диний эътикодлар кулами кенгайди.
Мавзуга якун ясар эканмиз, умумий хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки, кадим улкамизда мил.ав. Икки минг йилликнинг охирларида сугорма девдончилик, ихтисослашган хунармандчилик, металлургия, шахарлар, жамиятнинг табакаланиши, давлатчилик, хусусан, "воха давлатчилиги", "шахар давлатлар" каби илк цивилизация белгилари пайдо булади ва ривожланади. Бунга Хоразм, Бантрия, Сугдиёна давлат тузилмалари, - уларнинг уюштирувчилик фаолияти ишончли далилдир. Шу билан бирга, минтакамиз халки ажнабий боскинчиларга карши узок, йиллар давомида кураш олиб борди ва бу жараёнда давлатчилигимиз такомиллаша борди.
Тарихий тахлил шуни курсатадики, давлатчилик жамиятнинг ичида уз ички конуниятлари асосида пайдо булади, ривожланади. Яьни давлат тузилмаси ташкаридан тайёр холда кучирилмайди, маълум жамият багрида тугиладн. Узбек давлатчилиги тараккиёти хам бундан мустасно эмас. У милоддан ав. II минг йиллик урталаридан хозиргача булган узлуксиз тараккиёт йулини босиб утди.


урта осиё худудида кадимги
давлатчилик. ривожланиш
боскичлари ва хусусиятлари
РЕЖА
1 Урта Осиё эллин давлатлари таркибида Салавкийлар ва Юнон-Бактрия давлатлари.
2 Махаллий давлатчиликнинг тикланиши ва ривожланиш боскичлари. Кадимги Довон, Канг давлатлари, Хоразм подшохлиги, давлат бошкарувидаги узига хос хусусиятлар.
3. Кушон салтанатининг ташкил топиши ва юксалиши. Давлат бошкарув тизими ва маданий хаёт.
4. Буюк ипак йули -Гарб билан Шаркни богловчи асосий омил.
I
Улкан салтанатга асос солган Александр Македонский милоддан аввалги 323 йилда вафот этади. Унинг вафотидан кейин бепоён давлат уч кисмга: Македония, Миср ва Сурияга булиниб кетади. Бу давлатлар Александрнинг энг якин сафдошлари томонидан бошкарилади. Узок давом этган узаро урушлардан кейин, милоддан аввалги 312 йилда лашкарбошилардан бири Салавк Бобил давлати хукмдори булади. Салавкийлар давлати таркибига Месопотамия, Эрон, Парфия, Натрия, Сугдиёна давлатлари кирган эди.
Салавкийлар давлатида бошкариш тизими уч бугиндан: сатраплар, эпархлар ва гипархлардан -иборат булган. Шу боис Салавк Марказий Осиё ерларини Салавк сатрапликларга булиб бошкарар эди. Уларга узига якин кишилардан сатраплар тайинларди.
Салавк I мил.ав. 293 йилида угли Антиохни шаркий вилоятлар: Парфия, Мартена, Бактрия, Сугдиёна хукмдори килиб тайинлайди. Бу худудлар харбий-стратегик ва иктисодий ахамиятга эга булгани сабаб савдо йуллари буйлаб шахap ва бошка манзилгохлар курдирган эди.
Антиох I даврида Бактрия хаётида дастлабки тангалар-кумуш, мис драхм ва тетрадрахмлар (пул бирлиги) зарб кидинган. Урушлар туфайли издан чиккан турмуш Сугдиёна, Бактрия ва Маргиёнада тиклаиа бошлади, савдо-сотик дехкончилик, хунармандчилик ривожлана бошлади. Бу хол окибатда Шарку Гарб картасида маданий муносабатларнинг ривожлаяишига олиб келди. Бу даврда Бактрияда маданиятида юнон маданиятинииг таъсири бирмунча кучайди.
Худудга юнон ёзуви, юнон огирлик улчов бирликлари, пул муносабатлари, хунардманчилик ва эллин санъати кириб келади. Моддий ва бадиий маданият, савдо ва шахарсозлик янгнча йуналишда ривожлана бошлайди. Уз навбатида, юнонлар махаллий маданият ва анъаналарни куллай бошлаганлар. Натижада аралаш маданиятнинг-юнон ва махаллий шарк, маданиятининиг ташкил топиш жараёни юзага келди.
Салавкийлар давлати худудларига кучманчи кабилалар тез-тез хужум килиб турар эди. Узи нотинч булса-да, Салавк I Хиндистон билан уруш харакатлари олиб борган ва енгилган. Бу хол Салавкийларнинг Урта Осиёдаги обрусига салбий таъсир килган. Салавкийларга карши махаллий халк бир кеча бор кузголон кутаради. Айникса, бу норозилик чикишлар мил.ав. 280 йнли Салавк вафотидан кейин кучайди. Мутлак хокимиятни уз кулига олган унинг угли Антиох I бу кузголонларни бостирди. Антиох I Гарбга килган харбий юришлари натижасида шаркий вилоятлар маълум даражада унинг эътиборидан четда колди. Бундан фойдаланган шаркий вилоятлар мустакил сиёсат юрита бошлайдилар. Натижада мил.ав. 250 йилларга келиб, Урта Осиёда салавкийлар давлатидан иккита-Парфия, кейин эса Юнон-Бактрия давлатлари ажралиб чикади. Юнон-Бачтрия давлати салавкийлар сулоласидан булган Диодот даврида ташкил топади. Бу давлат Бактрия худудида булиб пойтахти шимолий Афгонистондаги Бактро (Балх) шахри билган, юнонлар бошкарган. Хукмдорлардан Евтидем, Деметрий, Евкратид даврларида Хиндистоннинг шимоли-гарбий кисми, Амударё ва Сирдарё уртасидаги катта ерлар босиб олишади.
Юнон-Бактрия давлатида хокимият подшох томонидан бошкарилган эди. Давлат бир неча вилоятларга булинган. Вилоят хокимлари эса подшохга буйсунган. Юнон-Бактрия подшохлиги даврида Урта Осиёда дехкочилик, хунармандчилик ва шакарсозлик ривожланганини, маданий хаёт усганлигини археологик топилмалардан билиш мумкин. Юнон-Бактрия давлатида тангалар хукмдор тасвири билан зарб килинган. Термиз, Тахти-Сангин, Денов, Кампиртепа Афросиёбдан топилган ёдгорликлар бу давлатнинг ижтимоий маданий хаётда эллинлар маданиятининг сезиларли таъсири булганлигидан дарак беради.
Осиёнинг тубжой ахолиси узларининг кадимий маданиятлари, анъаналарига содик колдилар. Шу билан улар эллин маданиятининг афзал томонларини кабул килади. Юнон-Бакрия подшолиги даврида деярли барча вилоятларда иктисод ва маданият юксалади.
Мил ав. II асрнииг урталарига келиб Юнон-Бактрия давлати уз кудратини йукота бошлайди. II асрнинг учинчи чорагига келиб бу давлат Шаркий Туркистон оркали кириб келган юе-чже кабилалари хужуми натижасида инкирозга учрайди.
II
Археолог Э.В Ртвеладзе фикрига кура, Урта Осиёда кадимда давлатлар ривожланишининг туртинчи даври милоддан аввалги IV аср охиридан милоддан аввалги II асрнинг иккинчи ярмига тугри келади. Бу даврларда Юнон-Барктрия хукмронлиги билан бир вактда узида махаллий давлатчиликнинг тикланиш жараёни юз берган. Жумладан, милоддан аввали IV асрнинг охирги чорагида Хоразмда подшохлик мавжуд булган. Арриан асарларидан маълумки, милоддан аввалги 329 йилда Марокандда А. Македонский иттифокчилик муносабатлари урнатиш учун келган Хоразм шохи Фарасманни кабул килганлиги тарихдан маълум.
Мил. ав. III аср охири-мил.ав. II асрда Фаргона Довонда, Сугдда алохида шахар-давлатлар шаклланади. Айни шу даврда Канг давлати карор топиши юз берган. Бу давлатларнинг хар бири уз тангаларини зарб этган. Бу мустакил мулк мавжуд булганлигидан далолат беради.
Тадкикотчи олимларнинг фикрига кура, Фаргона водийсида давлатчилик V-IV пайдо булган. Мил. ав. II-I асрларга оид Хитой манбалрида Кадимги Фаргона кенг, бой ва куп ахолили, 70 дан ортик катта ва кичик шахарлари бор деб тилга олинади. «Полона» бу Фаргонанинг хитойча талаффуз этилишидир. Хитой манбаларига кура мил.ав. II асрда Фаргонада 300 якин ахоли яшаган. Вохада шахарлар куп булиб, пойтахти Эрши шахри (хозирги Мархамат) булган. Довон кишлок хукжалиги юксак даражада ривожланган мамлакат эди. Дехкричилик билан шугулланувчи утрок ахоли билан бир каторда, Фаргонанинг чул ва дашт худудларида кучманчи чорвадор ахоли хам яшаган. Манбаларда бу кучманчиларнинг от устида туриб камон отишга мохир эканликлари хакида кайд этилади. Уша даврда Довон давлати узининг "афсонавий" ва "самовий" отлари билан шухрат козонган. Довон аргумохлари мамлакатдан ташкарида хам хусусан, Хитойда кадрланган. Довонликлар уста савдогар хисобланганлар ва фойда устида ракобатлашганлар. Мил.ав. II асрнинг охирларида Хитой императорлари Довонни босиб олишга бир неча бор харакат киладилар. Аммо Хитой кушинлари утиб истехкомга айлантирилган Довон калъалари синдиришга ожизлик киладилар. Шунингдек, кушни давлатлар томонидан куллаб-кувватланган довонликлар хитойликлар таъсирига тушмасдан уз мустакилликларини саклаб кола оладилар.
Кадимги Фаргона давлати анча адолатли ва демократик жамнят хисобланган. Подшох давлат ишларш Оксоколлар кенгашига суянган холда юритган. Оксоколлар кенгаши доимий булиб, унда давлатнинг энг мухим масалалари мухокама килинган. У узига хос чикарувчи орган вазифасини конунчикарувчи орган вазифасини бажарган. Мамлакат худудлари шахарлар ва вохаларга булинган холда бошкарилган. Хар бир шахар, воханинг уз хукмдори булган.
Ички тартибни саклаш ва мамлакатни ташки душманлардан химоя килиш учун Довонда асосан пиёда аскарлар ва суворийлардан иборат булган 60 минг кишилик кушин мавжуд булган. Жангчилар зарур озик-овкат махсулотлари билан узларини узлари таъминлаганлар. Довон узининг бутун тарихи давомида йирик империялар ва кучли давлатлар таъсири остига тушмасдан уз сиёсий эркинлигини саклаб келган.
Демак, Довон-Фаргона давлати мил.ав. IV-мил. ав. асрларда мавжуд булган ва бошкарув тизимига кура подшохлик хисобланган.
Канг давлати мил.ав. III асрнинг бошларида Юнон-македан хукмронлигига карши курашлар ва ички низолари кескинлашуви натижасида пайдо булган. Бу давлат худуди дастлаб Сирдарёнинг урта окимидаги ерлар (Тошкент вохаси хамда унга туташ тог ва чул зоналари)дан иборат эди. Мил.ав. II асрнинг бошларига келиб Канг давлатининг ерлари бирмунча кенгайиб, шаркда Фаргона водийси шимолий-шаркда юе-чже кабилалари билан, шимоли-гарбда Сарисув дарёси, гарбда Сирдарёгача борган. Бу катта худуд Тошкент вохасини, Талас водийсини ва кисман Чу дарёсининг куйи окимидаги худуд Канг давлатининг асосий ерлари хисобланган. Бу давлат иктисодий ва маданий жихатдан анча ривожланган эди. Давлатнинг такши сиёсати кушни мамлакатлар билан савдо-сотик алокаларини урнатиш, кескинлашган вазиятнинг олдини олиш ва уз худудида осойишталик урнатишга каратилган эди. Шу билан бирга пайти келганда кучсизланиб колган кабилаларга, вилоятларга хужум килиб уларни карам килишга харакат килган.
Канг давлатининг асосий ахолисс утрок ва ярим утрок булиб унинг худудида кучманчи чорвадорлар хам яшар эди. Утрок ахоли асосан водийда яшаб, дехкончилик, богдорчилик ва хунармандчилик билан шугулланиб келган. Сунъий сугориш ишлари яхши йулга куйилган.
Чорва молларининг купчилиги кисман кучманчи ва ярим утрок холда яшовчи ахоли ихтиёрида булган. Канг подшохлари, яъни хоконлари ва уларнинг хонадонига якин кишилар бой чорвадорлардан булган. Канг хукмдорларининг марказий шахарлари иккита булиб, ёзни Утрорда, кишловни kангдизда (унинг харобалари Тошкент вилояти Оккургон туманида) утказар эдилар.
Кангликларда куплаб калъа ва курганлар булиб, улар душман камалига бардош берадиган килиб курилган. Уларда хунармандчиликнинг турли сохалари яхши ривожланган. Канг харобасидан, Чоштепа ва Тошкент вохаси бошка тепакургонлардан топилган археологик ашёлар Канг давлати маданиятининг намунаси хисобланади.
Манбаларда Канг хукмдорларининг номлари тилга олинмайди, одатда улар узларининг исмлари билан бирга уруг номи номини хам куллаганлар ва "Канг хонадони хукмдори хокон" деб атаганлар. Канглилар учун «халк кушин» тушунчаси хос булиб, бунда хар бир эркак-оила бошлиги айни пайтда сафда туришга тайёр аскар хисобланган. Шу боис Канг давлати кушинларининг сони улардаги оилалар сонига тенг булган. Давлатда сайланган хукмдорларнинг хокимияти оксоколлар Кенгашига таянган ва уларнинг хукуклари кенгаш томонидан чеклаб куйилган. Харбий йулбошчилик хукмдорнинг вазифаси хисобланган. Шунингдек, кушни давлатлар дипломатик музокаралар олиб бориш ваколатига эга булган. У диний маросимларни адо этишда хам бош-кош булган. Ахоли асосан Куёш худоси Митрага ва бошка илохларга топинган.
Канг давлати узига бошка кабилаларнинг кушиб олиниши хисобига узига хос конфедератив подшохликкк ташкил килиб, мустахкамланган. Хар бир кабила бошлиги харбий йулбош саналиб, уз байрок турлари ва уруг гербларига эга булганлар. Уруш шароитида хокон байрок остида жанг килганлар. Кабила-уруг бошликларига вилоят ва туман бошликлари буйсунган. Мил.ав. III асрда пайдо булган бу давлат мил. III асрга келиб парчаланиб кетди.
Милоддан аввалги IV-II асрларда кадимги Хоразм мустакил давлат булиб, Искандар, Салавкийлар ва Юнон-Бактрия давлатлари таркибига кирмаган. Бу хол Хоразмда узига хос махаллий давлатчилик тизими ривожига мухм омил булди. Давлат типи - подшохлик булиб бошкариш шакли мутлок монархия яъни яккахокимлик эди. Милодий I асрдан бошлаб Хоразмда Афригидлар сулоласи хокимлик тепасига келган ва 700-800 йил давомида хукмронлик килган. Бу даврларда подшохликда марказлаштирилган тартибда танга зарб килинган ва хокимият сулолавий тарзда мерос булиб колган.
Зарб килинган танга пулларда Артов, Артамух, Вазамир каби Хоразмшохлар исмлари учрайди.
Археологик тадкикотлар натижасида Хоразмда худудларидан куплаб ёдгорликлар топилган. Жонбоскальа Куйкирилган калъа, Тупроккалъа шулар жумласидандир. Бу шахарлар атрофи мудофаа деворлари билан ураб олинган деворларда шинаклар ва миноралар мавжуд булган Kyxна шахарларнинг асосий иншооти улкан калъа булиб, Хоразм хукмдорларининг кароргохи булган. Тупрокекалъада икки каватли, турли максадларда фойдаланилган, ташкари хонадонлардан махсус кабулхоналар, яъни "шохлар кошонаси” хам булган. Кабулхонанинг деворлари ва супалари турли тасвирлар билан безалган. Шунингдек, бу калъада ёзув намуналари жам топилган.
Хоразмда деккончилик ва хунармандчилик юкори даражада ривожланган. Шахарлар мухим савдо йулларида жойлашган.
III
Купшон подшохлиги. Спитамен кузголони маглубиятга учрагандан сунг мил.ав. IV аср охирларида асли Урта Осиёда яшаган массагет- тохар кабилаларининг катта бир кисми Шаркий Туркистондан то Мугилистон чегараларигача булган худудларга кучиб утганлар. Ана шу кабилалар тарихи билан боглик мил.ав. IV аср охирлари ва милоднинг V асрига оид маълумотлар Хитой манбаларидан олинганлиги сабабли кабила, уруг, шахслар, жой ва шахар номлари хитойча номлар билан берилган. Урта Осиёдан Шаркда томом кучиб утган массагет-тохарлар Хитой манбаларида юе-чжелар номи билан аталганлар. Хитойнинг шимолидаги катта худудларда хунн кабилалари яшаган. Такдир такозосига кура, хуннлар билан юе-чжелар уртасида зиддиятлар кучаяди. Натижада хуннлар мил.ав. 176 йили юе-чжеларни гарбга сиккиб чикаради. Фаргона (Довон) подшохлиги худудларига чекинган юе-чже кабилалари бу ерда шахар ва кишлоклар барпо киладилар. Хозирги Наманган вилояти Кушон кишлоги ва Косонсой тумани шулар жумласидандир. Улар мил.ав. 140-130 йилларда Юнон-Бактрияни хам узларига тобе киладилар ва "Катта Юе-чже давлат уюшмасига асос соладилар. Бу давлат уюшмасига бешта хокимлик: Гуйшуан, Хюми, Шаунми, Хисе ва Думилар буйсунар эди.
Булардан бири Гуйшуан (Кушон) хокимлиги анча кучайиб, бошка хокимликларни бирлаштиради ва Гуйшуан хокими Кужула Кадфиз узини ягона хоким деб эълон килади. Натижада янги давлат-Кушон давлати пайдо булади ва хозирги Сурхондарё вилоятининг Шурчи туманидаги Далварзинтепада жойлашган манзилгох бу давлатнинг пойтахти булиб колади. Кужула Кадфиз давлат чегараларини кенгайтириб, кудратини оширади. Парфия, хозирги Афгонистон худуди ва Кашмирни эгаллайди. Кужула вафотидан кейин унинг угли Вима тахтга чикади ва Хиндистоннинг марказий вилоятларини уз давлати таркибига кушиб олади.
Вима Кадфиз 30 йил хукмронлик килган. Ундан сунг Канишка мамлакатни бошкаради ва у Хиндистоннинг жанубий Худудларини забт этади. Натижада Кушон давлати катта салтанатга айланиб, Хитойдаги Хан давлати хамда Рим импераяси билан ракобатлашиш даражасига кутарилди. Кушонда давлат типи конфедератив подшохлик булиб, бошкарув шакли монархия эди. Вилоятлар ва шахарлар давлат тепасида турувчи олий хукмдор ноиблари томонидан бокарилган. Улар олий хукмдорга сузсиз итоат этиб, доимий равишда давлат хазинасига улпонлар тулаб турганлар.
Кушонлар давлатида зарб этилган кумуш, олтин тангаларнинг бир томонида Будда худолари, зардуштийлар худолари Анахита, Митра расмлари учраса, иккинчи томонида эса "шох", "шохлар шохи" атамасини курамиз.
Буюк ипак йули тармочларида жойлашган Кушон подшохлиги гуллаб яшнади. Купдан-куп янги шахарлар бунёд этилди. Бу даврда куплаб сугориш иншоотлари курилиб, янги ерлар узлаштирилди.
Шахарлар курилишида аник, бинокорлик коидалари амалга оширилган. Шахарлар тугри бурчакли булиб, калин деворлар билан уралган, Шахар тузилишига кура, у бир неча кисмларга булинган: хоким саройи (калъа), хунармандчилик устахоналари, гузарлар, алохида ибодатхоналар жойлашган кисми, савдо майдони ва бошкалар тартибли равишда жойлашган эди.
Кушон подшохлиги иктисодиётининг асосини сугормиа дехкончилик, савдо ва хунармандчилик ташкил килган. Улар юкори даражада ривожланган.
Хиндистон, Хитой ва Рим салтанати билан савдо ва элчилик муносабатлари урнатилган эди. Савдо муносабатларининг ривожланишида Буюк ипак йулиннг ахамияти катта булган. Термиздан Рим тангалари хазинаси, Урта ер денгизи атрофи худудларида эса кушон тангалари топилган.
Канишка даврида Хиндистондан таркалган Будда дини давлат динига айланди. Оромий ва юнон ёзувлари билан бирга кушон ёзуви хам мавжуд булган. Кушон салтанати даврида меъморчилик ва тасвирий санъат юксак даражада ривожланган эди. Буни улкамизнинг Aйритом, Кухна Термиз, Коратепа будда ибодатхоналари Фаёзтепа, Холчаён, Далварзинтепа ва бошка жойлардан казиб олинган археологик топилмалардан куришимиз мумкин. Мухтарам учувчи, талабаларимиз юртимиздаги Узбекистон давлат тарих музейи, Узбекистон амалий санъати музейи ва бошка музейлардаги тарихий экспонатларни куриш жараёнида бунга узи хам амин булади. Кушон даври шахарлари харобаларини ва кабрларини урганиш улка халкларнинг урф-одатлари, диний карашлари тугрисида кимматли маълумотлар беради. Хусусан, Далварзинтепа ашёлари ушонларнинг диний эътикодлари буддизм билан зардуштийлик булганики курсатади. Айникса, япон олимлари билан Дарварзинтепада, француз археологлари билан Афросиёбда олиб борилган тадкикотлар талабаларимизга мухим маълумотлар беради.
Кушон салтанати инкирози Хувишка подшохлиги давридан бошланади. Бу жараён Эрондаги Сосоннйлар давлатининг тарих сахнасига чикувига асосий омил булди. Хусусан, сосоний хукмдорлардан Шопур I нинг (милодий 242-243 йиллар) ва Шопур II нинг (мил, 309-379 йиллар) Кушонларга берган зарбалари хал килувчи урин тутди. IV асрга келиб Кушон подшохлиги асосий худудларидан махрум булди. Кушонларнинг айрим мулклари факат Шимолий Хиндистонда маълум вактгача сакланиб колди.
IV. Буюк ипак йули. Буюк ипак йули милоддан аввалги 1 минг йилликнинг иккинчи ярмидан то милодий XV асргача Хитой, Хиндистон, Урта Осиё, Эрон, Якин Шарк хамда Урта денгиз мамлакатларини гарб билан туташтирувчи савдо-сотик иктисодий ва маданий алокаларининг ривожланишида асосий восита булган. Немис шаркшунос олими Фердинанд фон Рихтгофен 1877 йилда Хитой номли асарида бу карвон йуллар тармогини авваллари улар оркали асосан ипак ва шойи ташилгани учун «ипак йули» деб атади. Кейинчалик «Буюк ипак йули» атамасини купчнлик тадкикотчи ва олимлар ишлатадиган булдилар. Лекин милоддан бурунги бир неча асрлар кимматбахо тошлар ташиладиган "Ложувард йул" Бадахшонни Эрон, Месопатамия, Сурия Миср каби давлатлар билан богланган. «Нефрит йули» эса Туркистонни Шаркий Хитой билан богланган.
Милоддан аввалги II аср охиридан бошлаб Урта Осиё билан Хитой уртасида мунтазам дипломатик ва савдо муносабатлари амалга оширила бошланган. Хитой хукмдорлари уз элчиларини катта совга-саломлар билан нафакат Урта Осиёга, балки Буюк ипак йули оркали Эрок Месопотамия ва Кичик Осиё давлатларига хам юборганлар.
Буюк ипак йулида янги-янги шахарлар, карвонсаройлар ва савдо нукталарн бунёд этилди. Урта Осиё худудлари узининг географик жойлашган мавкеига кура Буюк ипак йули тараккиётида муносиб урин эгаллаган. Чунки савдогарлар Шаркий Туркистон, Хоразм, Бухоро, Накшаб, Термиз, Самарканд каби шахарларда уз молларини сотиб бу худудлардан узларига керакли булган буюмларни харид килиб кайтар эдилар.
Буюк ипак йули 12 минг км узунликда булган. У Сарик денгиз сохилидан башланиб, Шаркий Туркистон, Марказий Осиё, Эрон, Месопотамия оркали Урта ер денгизи сохилларигача борган. Иккинчи йуналиш Марказий Осиё оркали Хиндистонга олиб борган. Бу йулда катор кадимий шахарлар жойлашган: Сиан, Дунхуан, Ёркент, Самарканд, Бухоро, Термиз, Марв ва бошкалар. Марказий Осиё кумушига эхтиёж сезган мамлакатларга борадиган "Кумуш йули" хам булган. Бу йул Хазар хоконлиги ва Булгор давлати оркали Киев Руси ва Европа мамлакатларига борган. У Буюк ипак йулннинг шимолий тармоги хисобланиб, VI асрдан бошлаб ишга тушган.
Фаргона водийсида ипак йули икки тармокка булинган. Биринчиси Узгандан Ахси, Камчик давони оркали (ёзда) Илок, вохаси ва Тошкентга келган. Иккинчиси жанубий тармок булиб, Узгандан Уш, Кува, Маргилон, Кукон оркали Хужанд, Самарканд, Бухорога утган. Асосий карвон йулларида ташкари ички савдо йуллари хам булган. Бири Ахсидан Косой оркали Чуст вохасига утган. Яна бири Поп, Заркент оркали кончилар кароргохлари ва яйловларига борган. Курама ва Олой тоглари казилма бойликлари ва Зарафшон дарёси бойликлари туфайли бу йул тармоги «Олтин йул» деб аталган.
Буюк ипак йули факат иктисодий жихатдангина ахамиятли булиб колмасдан, айни пайтда у диний, маданий мерос ютукларини таркатувчи, мамлакатлараро дипломатик алокаларни таъминловчи йул хам эди. Кадим замонларда савдогарлар халк орасида нуфузли, инсонлар хисобланиб улар жамиятнинг факат мол олиб, мол сотувчи ва ундан фойда олувчи бой катламигина эмас эдилар. Улар узок сафарларга катта савдо карвонлари билан борувчи савдогар-элчи, зиё ва маданият, янгиликлар таркатувчилар, у ёки бу худуддан янги жойларга илгор хужалик ихтироларини етказувчи кишилар хам булганлар. Айни вактда айрим савдогарлар узга мамлакатларнинг урф-одатлари, кучи ва кудрати худудий жойлашиши, табиати ва давлат бошкариш тизимини чукур билишда ута хушёр давлат айгокчилари хам булган.
Буюк ипак йули Марказий Осиё халкларини иктисодий, савдо ва маданий сохаларда боглабгина колмасдан, балки айни замонда бу йул дунё халклари уртасида тинчлик, осойишталик, тотувлик, кушничилик, дустлик ришталарини боглаган йул хам булган, Зеро, Буюк ипак йули цивилизация тарихида илк бор Шарк ва Гарб мамлакатларини якинлаштирган, бирлаштирган китъалараро куприк булиб, инсоният хаётида жуда катта ижтимоий-сиёсий, иктисодий вa маданий ахамиятга эга булган нодир ва ноёб улкан карвон йули булган.
Бу йул XV-XVI асрларга келиб узининг дастлабки мавкеини йукота борди. Чунки бу даврларда денгиз йули кашф этилди, савдо кемалари оркали турли юртлар билан борди-келди килинадиган булди. Кейинги асрларда узаро иктисоднй ва узга муносабатлар бирмунча осонлашди, янгидан-янги транспорт воситалари кашф этилди.
Лекин Буюк ипак йулииинг улкан тарихий ахамиятини инсоният унутмади. Хусусан, 1987 йилдан бошлаб ЮНЕСКО «Буюк ипак йули-мулокот йули» шиори остида бир катор Халкаро тадбирлар утказмокда. Бу тадбирларнинг купчилиги кадим замонларда Марказий Осиёда вужудга келган цивилизация тарихини якиндан урганишга каратилган. ЮНЕСКО хомийлигида хусусан, Самаркандда (1990 йили), Хива (1991 йили), Бухорода (1996 йили) халкаро илмий конференциялар утказилди. Тошкентнинг энг гузал кучаларидан бирига Буюк ипак йули номи берилгани хам бежиз эмас. Мустакил Узбекистан бу буюк карвон йули трассасини тиклашга уз хиссасини кушмокда.

ИЛК УРТА АСРЛАР ДАВРИДА УРТА ОСИЁ ХУДУДИДАГИ ДАВЛАТЧИЛИК


РЕЖА:
1. Эфталийлар давлати, ундаги бошкарув тизими. Ижтимоий-иктисадий ва маданий хаёт. Ерга эгалик муносабатларининг шакллана бошлаши.
2. Турк хоконлиги, давлат бошкарув тизими. Мамлакатдаги ижтимоий-иктисодий ахвол.
3. Араблар истилоси ва хукмроклиги даврида Урта Осиё.
I
Кушонлар давлати инкирозидан сунг бошланиб кетган таркоклнк окибатида хар бир вохада алохида улка мулклар пайдо булди. Бу мулкларнинг хукмдорлари хар хил худудда турлича номлар билан юритилган: Бухорода бухорхудот, Чоганиёнда-чоганхудот, Вардонзида-вардонхудот, Тошкентда-тудан, Самарканд ва Фаргонада-ихшид, Устрашонада-афшин, Хоразмда-хоразмшох, Илокда-деадон ва хоказо. Бу хукмдорларнинг одатда уз харбий кучлари-чокарлари булган. Марказий хокимият ана шу хукмдорлар уюшмасидан ташкил топган эди.
Мамлакатимиз худудида илк урта асрлар даврида ташкил топган йирик давлатлардан бири - Эфталийлар давлатидир. Эфталийларнинг этник жихатдан кайси кабила-мансублиги, тиллари тарихда етарлича тадкик килинган эмас.
Эфталийлар тархига оид айрим маълумотлар римлик тарихчи Марцеллин (IV аср), византиялик тарихчи Панийский (V аср), ва бошка тадкикотчи олимлар асарларида мавжуд.
Олимларнинг хулосаларига караганда, милоднинг IV асри урталарида кушонлар билан Эфталийлар бошка кабилалар билан бирлашганлар. Уларни хионийлар ва кидарийлар деб аташган Баьзи тарихчилар хионийлар (хонлар)ни кушонларнинг айнан узи деб хисоблайдилар. Кидарийлар номи билан аталган кабила (бу ном кабила бошдиги ва подшохи Кидирноми билан боглик.) эса V асрда массагет кабилаларидан кабилаларидан ажралиб чиккан, деб тахмин килинади.
Хуллас, нима булганда хам муаррихлар эфталийларни асли Урта Осиёда илгаридан яшаб келган сак-массагет ва хунн кабилаларининг бирикмасидан келиб чиккан деб хисоблайдилар. «Эфтал» сузи эса эфталийлар шохи Вахшунвор Эфталон номи билан богликдир. Вахшунвор 457 йилдан эътиборан Чогниён, Тохарисгон, Бадахшонни узига буйсундириб Урта Осиёда катта давлатга асос солди.
V асрнинг иккинчи ярми ва VI аср бошларида Эфталийлар давлати худудларига Урта Осиё, Шаркий Эрон, Шимолий Хиндистон ва Шаркий Туркистон ерлари кирар эди.
Эфталийлар замонида салтанат якка хукмдор томонидан бошкарилган. Давлат бошкарув типи конфедератив подшохлик булиб, бошчарув шакли чекланган монархия булган. Тахт ворисини аниклаб, такдим эгадиган кенгаш мавжуд булган. Бу кенгаш сулоланинг муьтабар вакиллари, амирлар, йирик арконлардан иборат булган. Энг мухими, Эфталитлар даврида давлатимиз конунлар асосида бошкарилиб, бу туркий тузуклардан иборат булган. Катта худудни эгаллаган бу давлатда баъзи катта вилоятлар махаллий сулолалар томонидан бошкарилган.
Эфталийларнинг харбий кушинлари катта кучга эга булган. Аскарлари кулида харбий курол-яроклардан гурзи, ук-ёй ва асосийси килич мухим урин тутган. Улар лашкарларинииг асосини отлик аскарлар ташкил этган.
Милодий V асрда сосонийлар ва эфталийлар давлати уртасидаги харбий тукнашувларда эфталийлар кушинининг устун келиши улар харбий махоратининг юкори даражада эканлигидан далолат беради.
Сосонийларнинг шаркка юришлари эфталийларнинг киршилиги туфайли тухтади. Улар Эрон подшохларининг ички сиёсатига хам аралашиб турдилар, хатто шохлардан кайси бирини сайлаш ва тайинлаш масаласини хал килиш уларнинг кулида булган. Эрон давлати хар йили эталийларга улпон тулаб турган.
Эфталийлар давлатининг пойтахти хакида маълумотлар йук. Бундай марказ Пойкан (Бойкент) ёки Балх булган деган тахминлар бор. Византиялик муаррих Прокопийнинг хулосаларига кура, эфтал подшохлари юритган сиёсат Византия ёки форс подшохлари юритган адолатли сиёсатдан кам булмаган.
Эфталийлар давлати худудидаги Кушония (Каттакургон якинида), Ривдад, Пойканд, Самарканд, Термиз, Гургон, Варахша каби шахарлар катга ахамиятта эга булган.
Бу даврда жамиягда ерга эгалик муносабати шаклланаётган булсада, куллар мехнатидан фойдаланиш давом этган.
Карор топаётган ерга эгалик килиш муносабатларига кура, катта ерларни эгаллаб олганлар дехкон номи билан аталган. "Дехкон" кишлок хокими маъносини англатган. Узининг кичикрок ерида хужалик юритганлар кашиварзлар, еридан ажралиб колиб деккон хужаликларида ёлланиб ишлаганлар кадиварлар деб номланган.
Эфталийларнинг бир кисми кучманчи булиб, чорвачилик билан шугуллансалар, асосий кисми шахар ва кишлокларда яшайдиган утрок ахоли булган. Купгана худудларда, хусусан, Кашкадарё ва Зарафшон водийларида галладан ташкари шоли хам етиштирилган. Шунингдек, куплаб гуза экилган ва Марказий Осиёнинг пахтаси, хатто Хитойда хам машхур булган. Йилкичилик билан шугулланган ахолн асосан тог ва тог олди ерларда яшашган, зотдор аргумоклар Фаргона водийсида купайтирилган. Сугориладиган ер майдонларининг маълум бир кисми феодал муносабатларнинг карор топа бошлаши билан мулкдор зодагон табака вакиллари-"дехдонлар" кулига утабошлаган. Бу эса эркин дехконларнинг зодагон дехконларга карам кадиварларга айланишига асос булган.
Дехкончилик вокаларида Эфталийларнинг V-V1 асрларда утроклашуви кучаяди ва сугорма ерларга талаб ортади. хозирги вактда хам мавжуд булган Захарик. Бузсув, Даргом каналлари V асрда барпо этилган энг йирик сугорнш тармокларидан булган.
Шу давр меъморчилигида касрлар курилиши айникса ахамиятли булган. Бу касрлар 2 каватли, шипи текис, гумбазсимон ва равоксимон килиб ёпилган бир неча хонадан иборат булган. Сарой ва касрлар курилишида V асрдан бошлаб пишик гиштлар ишлатила бошланган. Сарой ибодатхоналар деворлари рангдор тасвирлар билан безатилган. Эфталийлар меъморчилигининг ажойиб намуналаридан бири Бухоро якинидаги Варахша саройи булиб, у бухорхудотларнинг VI-VII асрлардаги кароргохлари булган.
Эфталийлар даврида хунариандчиликнинг кулолчилик, шишасозлик, чилангирлик, бузчилик, заргарлик, куролсозлик каби турлари яхши тараккий этган. Чочда ясалган ук ва ёй "камоки чочий" номи билан машхур булган.
Эфталийлар Эрон, Византия, Хиндистон, Хитой каби мамлакатлар билан элчилик, савдо-сотик муносабатларини олиб боришган.
Хусусан, 456 йили Эфталийлар Хитойга узи элчиларини юборганлари тарихда кайд этилган.
V-VI асрларда диний эътикод ва тасаввурлари билан узвий боглик булган сопол хайкалчаларни ясаш ва уларга топиниш кенг ёйилади. Улкан худудга ейилган Эфталийлар давлатида турли диний эътикодлар турлича булган. Сугдда зардуштийлик кенг таркалган. Тохаристон ва Шаркий Туркистонда эса буддийликка эътикод килувчилар куп булган. Шахарларда насронийлар ва яхудийлар жамоалари хам мавжуд эди.
Шундай килиб, V-VI асрларда юртимизда Эфталийлар сулоласи 100 йилдан ортик хукмронлик килди. Бу сулола вакиллари таркок мамлакатни бирлаштириб, сиёсий, иктисодий, маданий муносабатлар ва ташки алокалар тараккиётининг юксалишига эришди.
Аммо 563-567 йилларда турк хоконлари томонидан берилган зарбадан сунг Эфталийлар инкироз сари юзландилар ва хоконлик таъсирига тушиб колдилар.
II
VI аср урталарида Олтойда Турк хоконлиги ташкил топди. Давлатнинг асосчилари Ашина уругидан булмиш Асан ва Туулар туркий кабилалар иттифокини тузган эдилар. Туунинг угли Бунин 551 йилда Марказий Осиёда энг кучли хисобланган жужанлар хонини енгиб, Турк хоконлиги давлатига асос солди Хоконликда биринчи хукмдор Бумин булиб, у тахтга Или хокон унвони билан утирди. 553-572 йилларда хукмронлик килган Муган Хокон даврида эса хоконлик Марказий Осиёда сиёсий устунликни уз кулига олди.
Айнан мана шу, даврда туркларнинг гарбда жужан кабилалари ва эфталийларга карши фаол харбий харакатлари бошланди. 552-555 йиллардаёк Буминнннг укаси Истами "ун туман кушинининг" саркардаси булиб, гарбий ерларни узига буйсундира бошлаган эди. Эфталийлар давлати тор-мор этилгандан сунг боснб олинган худудлар бевосита голибларнинг олий хокимиятига буйсундирилган эди.
Хоконлик уша даврнннг энг йирик давлатлари Византия, Сосонийлар Эрони, Хитойнинг сиёсий ва иктисодий муносабатлари тизимига кушилди ва Буюк итак йули устидан назорат урнатиш учун кураша бошлади.
Турк хоконлигининг тарихи узлуксиз урушлар ва узаро ички курашлар билан тулган эди. Бунинг натижасида 581-603 йиллар оралигида у икки кисмга Шаркий ва Гарбий турк хоконликларига булиниб кетди.
Гарбий хоконлик таркибига Еттисув, Чу водийси, Иртиш, Ишим дарёлари буйидаги ерлар. Урта Осиёдаги Ярим мустакил давлатлар кушиб олинган эди.
630-632 йилларга келиб гарбий турк хоконлиги уз юксалиш чуккисига етди.
Гарбнй хоконликда Истами Ябгунинг угли Кopa Чурин хокон булди. У тадбиркор ва аклли хукмдор эди. Аммо ундан кейинги олти хокон даврида мамлакатдаги вазият кескинлашди, халк кузголонлари бошланди. 585-586 йиллардаги Обруй бошчилагидаги чузголон бунга ёркин мисолдир.
618 йилда гарбий Турк хокони Шегуй вафотидан сунг тахтга утирган Тун Ябгу даврида хоконлик яна уз каддини бироз тиклаб олди.
Тун Ябгу 12 йил ичида гарбий хоконликни кучайтирди. Унинг даврида бошкарув тартиблари (тизими) ислок этилди.
Кадимги туркларнинг тасаввурига кура, давлатчилики узида мужассам этувчи шахс хокон ёки унинг сулоллси булган. Хокон уч кучга таянар эди. Булар Осмон-Тангри иродаси, ер-сув саховати ва турк халкининг фаолияти эди. Хоконнинг рафикаси хотун унвонига эга булган. Кейинчалик бу унвонни олган аёл этник мансублигидан катъи назар умуман хукмдорнинг рафикасини англатадиган булиб колди.
Тахтга ворислик тартибига кура, тахт отадан угилга эмас акадан укага, кичик амакидан катта жиянга мерос эди. Шахзодалар узларининг хукмдорлик навбатлари кутиб, унгача узларига берилган улусларда хокимлик килар эдилар. Хокимиятни хукмрон сулола кулида жамлаш одати Марказий Осиё давлатларида бошкарувнинг анъанавий усули булиб, у икки ёклама самара берарди. Бир томондан, кучманчи чорвачилик хукмрон булган шароитларда бошкарувнинг ва мудофаанинг баркарорлиги таъминланса, иккинчи томондан, сулоланинг уз ичида хам нисбатан осойишталикка эришилар эди.
Давлатнинг асосини ер билан халк ташкил этарди. Хоконлик давлатчиликнинг мустакил ва анъанавий Урта Осиё шаклларини ривожлантирди. Давлатни бошкаришда хоконга унинг кариндошлари, энг аввало, хукмрон сулола аъзолари ва улар томонидан яратилган бошкарув аппарата ёрдам берар эди. Хоконнинг кариндошлари ва ога-иниларига тегин унвони берилган. Давлатда турли-туман лавозимлар булиб, улардан бештаси олий мансаб хисобланган: ябгу, шад, тегинлар, элтабарлар ва тудунлар. Барча мансаблар мерос килиб колдирилган. Тудунлар буйсундирилганлар устидан назорат килиш ва соликлар йигиш вазифаси билан шугулланганлар.
Турк давлати етарли даражада ишлаб чикилган жиноий конунчиликка эга булган. Жазонинг асосий турларини катл этиш, композиция, яъни товон тулаш ва талион хисобланган. Улим жазоси давлатга карши жиноятлар учун (исён кутариш, соткинлик ва хоказо) хамда одам улдирганлик учун берилган. Одам улдирганлик учун катл этиш ёки одам аъзосини кесиб ташлаш талион дейилган. Шахсга карши каратилган бошка жиноятлар композиция, яъни етказилиш зарарни ун баробар килиб тулаш, товон каби усуллар кулланилган.
Хоконлнкда ахоли ва кушин булинишида унлик тизими мавжуд булган. Улар орасида шахсий сохчилар, хоконларнинг зирихли гвардияси ажралиб турган. 10, 20 ва 40 кишилик алохида кушилмалар шадлар ёки ёбгу кумондонлигида булган. Кушин хизмат килиш мажбурий хисобланган. Давлат, одатда 100 минг кишилик кушин олиш кулдратига эга булган. Бундай кушин давлат кудратининг асосий таянчи хисобланган.
VII аср урталарида келиб хоконлик заифлашиб бир неча кисмларга булиниб кетган. Бу вазиятдан Хитойнинг Тан салтанати фойдаланиб Урта Осиё ерларига бир неча сукилиб киришга харакат килаб курган.
Хоконлик улкан худуд ичида тинчлик саклашга эришган буйсундирилган халкларнинг ички ишларига аралашмаган уларнинг хужалик, савдо-сотик, маданият сохаларидаги фаолиятига тускинлик килмаган. Забт этилган ерларнинг махаллий ахоли уз ижтимоий тузилмаларини саклаб бу тузилмалар устидан ноиб-тутук назорат килиб турган.
Турк хокондиги кулида бирлашган халклар тараккиётнинг хар хил боскичида эдилар. Турк кабилаларининг бир кисми VI-VII асрларда утовларда яшаганлар ва турт гилдиракли араваларда кучиб юрганлар.
Мамлакатда зироатчилик, богдорчилик, шахарларда курилиш, хунармандчилик, савдо-сотик авж олган, кулолчилик, куролсозлик, шишасозлик ривожланган. Турклар ясаган курол-яроклар, зеби-зийнат буюмлари хилма-хиллиги ва пишик-пухталиги билан ажралиб турган.
Буюк ипак йули самарали ишлашда давом этиб, хоконлик давлатининг асосий савдо хамкорлари Эрон, Хитой, Хиндистон, Византия булган.
Санъат хам тараккий этган. Хайкалтарошлик, уймакорлик, наккошлик, мусика, paкc санъатлари ривожланган.
Бунёдкорлик ишлари сугориш иншоотлари, кургонлар, шахарлар барпо этишга эътибор ошади.
Куп кабилалар тан олган ягона худо Тангри деб аталган, унга курбонлик келтирганлар. Улар рух абадийлиги, нариги дунё борлигига яшонганлар. Ахоли орасида будднйлик, христианлик ва бошка динлар хам таркалган эди.
Халк сайиллари орасида Навруз жуда катта тантаналар билан утказилган. Хоконликда оромий ёзуви, сугд ёзуви, Хоразм ёзуви билан бир каторда "Турк Рун ёзуви", "Урхун-Эносой, "Кук-Турк ёзуви " каби ёзуви кулланилган. Бу ёзувлар тугрисида туларок маълумотни проф. Н. Рахмоновнинг "Турк хоконлиги " рисоласидан олиш мумкин.
Урта Осиёнинг турк хоконлиги таркибида булганлиги ижобий ахамиятга эга эди. У туркий кабилаларнинг жипслашувига хизмат килди, бир катор туркий халкларнинг шаклланишига аcoc солди. Хоконликнинг куддратли Харбий ташкилот Хитой ва Эроннинг Урта Осиёга сукилиб киришига йул куймади. Улкан давлат бирлашмаларининг ташкил топиши хунармандчилик ва савдо-сотик ривожланиши учун кулай имконият яратди.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, Турк хоконлиги давлатчилик Урта Осиёнинг кадимий анъаналари ва турклар-кучманчилар томонидан келтирилган анъаналар асосида узига хос хусусият касб этди. Бунда сиёсий иттифок, Урта Осиёдаги мустакил ва ярим мустакил мулкларнинг федерацияси шаклланди. Бу эса федерацияда ташкил топган давлатчилик маълум маънода юкори боскичга кутарилган булиб, уша даврнинг хаётий талаблари ва хусусиятларини узида акс эттирган. Бу эса узбек давлатчилиги пойдеворини мустахкамлаш томон куйилган мухим кадамлардан бири булди.
III
VII- VIII асрларда марказлашган Араб халифалиги Миср, Сурия, Фаластин, Ирок, Византия ва Эронни буйсундириб, кучли империяга айланади. Халифалик Урта Осиё ерларига хам етиб келди.
Араблар Амударё (Жайхун)нинг шимолида жойлашган ерларга "Мовароуннахр", яъни "дарёнинг ортидаги ерлар" деб ном беради. Хозирги Афгонистоннинг шимоли, Эроннинг шимоли-шаркий кисми хамда Жанубий Туркманистондан то Амударёгача булган худудлар эса Хуросон деб юритилган. Аввал бошида Хуросоннинг марказий шахри Марв, кейинчалик Хирот булган.
Арабларнинг Мовароуннахрга карши харбий юришлари уз максад ва режалари билан 2 даврга булинади. 1-даврда Халифалик истило этишни эмас, балки харбий жихатдан таёргарлик куриш. Махаллий хукмдорлар куч-кудратини синаб куриш, географик, харбий, иктисодий, сиёсий жойлашувини урганиш, кичик юришлар оркали улжалар орттириш режасини амалга оширади. Бу давр 650-704 йилларни уз ичига олади.
Халифа Абдумалик ибн Марвон (685-705) даврида ички низоларга чек куйилгандан сунггина араб сиёсий арбоблари ва задагонлари Мовароуннахрга харбий юриш вакти келди, деб топдилар. Янги тайин этилган Хуросон ноиби Кутайба ибн Муслимга Мовароуннахрни буткул эгаллаш ва катъият билан харакат килиш топширилади.
Марказий Осиёдаги сиёсий парокандалик ва кичик давлатлар уртасидаги низолар Кутайбага кул келди. Уз харбий юришларини Кутайба 705 йили Балх вилоятини босиб олиш билан бошлади. Бу юриш билан арабларнинг Мовароуннахрга 2-асосий харбий харакати бошланди. Балхдан ташкари Кутайбага Чагониён, Шуман, Марказий Осиёдаги кичик вилоятлар буйсунарди.
706 йили Кутайба катта кушин билан Мовароункахрга кириб келди. Тарихчи Табарийнинг маълумотига кура, Кутайба обод ва бой шахарлардан бири Пойкант томон харакат килди ва огир жанглардан сунг у араблар кулга утди.
Араблар кетма-кет Мовароуннахр ерларини эгаллай бошлайдилар. 708-709 йиллар мобайнида Кутайба Бухорога бир неча бор хужум килиб шахарни забт этади. Сунг Хоразм ва Самаркандни узига буйсундирадн.
Кутайба 713 йили Чоч кушинини тор-мор этиб, уни эгаллайди, Уструшонада хал килувчи жанг олиб бориб, Хужанд ва Косонни забт этади. 714-715 йиллар бошида Кутайба Кашкаргача булган ерларни кулга киритади. Уша йили араб халифаси Волид вафот этади. Халифалик тахтига Сулаймон ибн Абдумалик утиради. Кутайба Сулаймонга нисбатан ганимлик муносабатида булиб уни кулламас эди. Кутайба унинг тахтга чикишидан норози булиб, исён кутаради. Натижада бу исён муваффакиятсиз тугаб, Кутайбанииг узи 715 йили Фарконада улдирилади.
Урта Осиё босиб олинганидан сунг бу худудларни бошкариш маркази Марв шахри булиб колган эди. Бу ерда халифаликнинг ноиби турган ва у Мовароуннахр ва Хуросонни идора килган. Дехконлар халифалик ноибининг махаллий ахоли орасидан булган вакилига буйсунганлар. Бундай кишилар амир унвонига эга хисобланар эдилар.
Халифа давлатни бошкаришда вазир ул-вузаро (улуг вазир)га таянган. Харбий ишлар, умуман, харбий кушинлар амир ул-умаро кули остида булган. Халифа турли масалаларни девон ад-дар, яъни кенгашда куриб чикар эди Девон ад-дар учта асосий девонга булинган, улар девон ал-машрик, девон ал-магриб ва девон ал-хараждан иборат булган.
Мовароунахрга тегишли масалалар девон ал-машрикда хал этилар эди.
Дехконлар орасида ер-мулк, шахсий уй-жой ва кургонлар масаласида низо ва жанжаллар чикиб колса, муаммони халифа хал килар эди. Хар бир хукукий муаммо конун-коидаларига биноан куриб чикилтан. Ислом хукукшунослигининг асосини шариат ташкил килган. Шариат асосан куйидаги манбаларга таянади:
1. Куръони Карим-мусулмонларнинг мукаддас китоби.
2. Хадиси Шариф-Мукаммад пайгамбарнинг насихатлари, курсатмалари ва фаолияти билан боглич ахлокий хукукий меъёрлар.
3. Идрокли халифаларнинг одил карорлари ва фармойишлари.
4. Жамоада нуфузли, обру-эътиборли мусулмон хукукшуносларнинг турли саволларга жавоблари ва тавсиялари.
Юкоридаги мухим манбалар каторида шариатда урф-одатлар билаи хам хисоблашилган. Удумлар турли халкларда хар хил булганлиги сабабли, улар шариат асосларига мос холда кабул килинган. Урга Осиё халкларининг зардуштийлик давридан сакланиб колган маросимлари, туйлардаги айрим удумлар, байрамлар ва шунга ухшаш анъаналар ислом дини билан мувофиклаштирилган.
Ислом динида фатво атамаси кенг кулланилиб, у ислом конуншуноси олий мартабали ва нуфузли шахсларнинг, дунёвий хукмдорларнинг карорлари ва фармошшрини ёзма равишда тасдиклашни англатган.
Ислом конунчилигини амалга оширувчи хукукшунослар маълум номга эга булиб, улар уз илмий даражаларига мувофак муайян погонада туришган.
Иктисодий хаётни уз кулларидан чикармаслик максадида араблар бу ерда сосонийлар тартибидаги солик тизимини жорий килдилар. Бу тизимга ер солиги-хирож, чорва, хунармандчилик, савдо-сотикдан закот хамда Исломни Кабул килинган шахслардан олинадиган жузъя солиги хам кушилди.
Мовароуннахрнинг хирож туловчи мехнаткашлар гуоухи "харрос" атамаси билан номланган. Солик йигувчилар "амил" деган номда айтилган. Богдоддан махсус солиг йигувчи Бухорога келиб соликларни узи жамлаб олиб кетган. Соликлар пул ёки махсулот шаклида туланиб турилган. Хирож халифаликнинг мулки ва хазинага тушадиган даромаднинг асосини ташкил этар эди. Ер солигининг бир кисми сугориш иншоотлари барпо этишга сарфланган, бошка кисми эса халифа хазинасини тулдирар эди.
Халифалик даврида мулкчиликни белгиловчи меъёрлар Урта Осиёга хам оид эди. Ернинг хукукий асосларн куйидаги тартибда шаклланди:
1. Вакф-масжид, мадраса-мактаб ва мукаддас жойлар учуй ажратилган мулк булиб, улар соликдан озод этилган.
2. Мулк-хусусий ер эгаларига карашли ерлар.
3. Икта-хизмати учун бериладиган муваккат ерлар.
Солик ундириш огир кечган. Солик йигувчиларнинг узбошимчаликлари, талон-тарожлик, урушлар табиат инжиклигидан зарар курган ахолининг куп кисмини хонавайрон булишига олиб келди. Мовароуннахрда бу жараён ижтимоий тоифалар орасидаги фаркни кескин узгартиради. Солик йигиш ва халифалик хазинасини тулдиришнинг бошка бир усули-бу исломни кабул килмаганлардан жон солиги ва хирож олиниши булган. Исён кутарган ва кузголонларда катнашган ахолининг мулклари тортиб олинар, узлари-катл этилар, улар жойлашган ерлар икта тарикасида харбийлар ва амалдорларга булиб берилар эди. Араблар олиб бораётган бундай сиёсатга карши куплаб халк озодлик харакатлари булиб утди. Гурак, Деваштич, Муканна каби ватанпарварлар бошчилигидаги озодлик харакатлари шулар жумласидандир. 720-722 йилларда Самарканд ихшиди Гурак ва Панжикент хокими Диваштичлар бошчилигида Сугдиёна ахолиси арабларга карши бош кутариб чикди. Каттик курашлардан сунг Хуросон ноиби Сайд ибн Амир ал-Хороший кузголонни бостирди ва кузголончилардан шафкатсизларча уч олди.
723 йилда Фарконада кузголон кутарилди. Уни Шош, Насаф ва бошка худудларнинг ахолиси куллаб-кувватладилар. 725-729 йилларда эса Самарканд, Бухоро ва Хуталон ахолиси бош кутарди. Бу даврларда Урта Осиёнинг бошка шахарларида хам норозилик харакатлари булиб утди, Огир ахволга тушиб колган истилочилар Хуросон ва Мовароуннахр ноибларини бир неча бор узгартиришга мажбур булдилар. VIII асрнинг 70-80 йилларида арабларга карши Хошим ибн-Хаким-Муканна (никобдор) бошчилигида кузголон булиб утди. Тарихда бу кузголон "Ок кийимликлар" кузголони деб хам юритилади. Кузголоннинг маркази Кеш якинидаги Сом (Санам) кал'ьаси булган. Бу харакат Кашкадарёда бошланиб бутун Урта Осиёга таркалди. Кузголончилар 10 йил давомида кузголонни бостириш учун юборилган араб кушинлари билан тенгсиз кураш олиб бордилар. Курашнинг хал килувчи, охирги боскичи Кеш водийсидаги тоглар орасида олиб борилди. Сом калъаси узок ва сурункали камалга олинди. Натижада тинкаси куриган кузголончилар таслим булишга мажбур булдилар. Аммо Муканна охирги дакикага кадар хам душманга таслим булмади. Шу тарифа араблар сиёсатига карши ун йилдан ортикрок давом этган Муканна бошчилигидаги ок кийимликлар кузголони маглубиятга учради. Бунинг асосий сабаблари:
1.Араб кушинлари мунтазам, тартиб-интизомли, яхши куролланган кушин эди.
2.Кузголончилар турли тоифа ва табакаларнинг вактинчалик курама иттифокидан ташкил топган эди.
3. Кузголончилар орасида бирлик, акиллик доимий суратда булмади.
4. Узок давом этган курашлар кузголончиларнинг тинка-мадорини куритиб, иктисодий ахволини ночор ахволга келтирган эди.
Кузголон енгилган булса-да, у кейинги авлодлар учун тарихий сабок булди. Эрк, озодлик, Ватан мустакиллиги учун кураш хамма ва хар кандай нарсадан устун туришини исботлади.
Араблар уз хукмронлигини ва унинг баркарopлигини таъминлашда ислом динини кенг ёйишга ва таргиб килишга катта эътибор бердилар. Марказий Осиё ахолиси ичида эътикод килаётган зардуштийлик, монийлик, буддизм, насроний ва бошка динлар сохта деб эълон килинди. Бундай сиёсатнинг мунтазам олиб борилиши ва иккинчи томондан, исломнинг куп жихатдан афзаллиги, ахлок ва интизом нуктаи назаридан оммавийлигн махаллий ахоли уртасида кенг ёйилишига сабаб булди. Ислом мохиятига етилгач унга рагбат ва эьтикод кучайиб кетади. Солик, маиший хаёт бобида, закот масаласида куръон ва шариат ахкомларининг коидалари ахоли томонидан кабул килинди. Оллох олдидаги тенглик эса диннинг ахамиятини кучайтирар эди. Мусулмончиликнинг халкпарвар рухи хал килувчи ахадмиятга эга булди.
Шундай килиб, VIII аср урталарига келиб Мовароуннахр худудада сиёсий бошкарув араб халифалиги сиёсий тизимига мослаштирилган эди. Сугдиёнада бухорхудотлар ва бошка хукмдорларнинг кули остидаги маъмурий-идора усули уз шаклини саклаб колган булишига карамай, хокимларнинг халифа ноибига этишлари шарт эди. Махаллий давлат бошликларининг-купчилиги уз хукуклари ва имтиёзларини саклаб колишга харакат килган эдилар. Шу таразда араблар Мовароунахр сиёсий тизими ва диний эътикодига уз таъсирини олди.

IX-XII АСРЛАРДА УPTA ОСИЕДА ДАВЛАТЧИЛИК ТАРАККИЁТИ. CИЁСИЙ, ИЖТИМОИЙ, ИКТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ХАЁТ.


РЕЖА:
1. VIII аср охири IX аср бошларида Урта Осиёдаги ижтимоий, сиёсий ахвол. Мовароунахрда Сомонийлар давлатининг вужудга келиши ва унинг бошкарув тизими.
2. Урта Осиёда Корахонийлар давлати. Ундаги ижтимоий, сиёсий ва иктисодий ахвол.
3. Хоразмшохлар давлати. Ундаги сиёсий, ижтимоий, иктисодий хаёт.
I
VIII аср охирлари ва IX асрнинг бошларида Араб халифалигининг сиёсий танг а[волга тушиб колиши Урта Осиёда мустакил давлатларнинг ташкил топишиа кулай шарт шароитлар яратди. Бундай давлатлар дастлаб Мовароунахрнинг шимолий ва шимолий шаркий худудларида халифаликка буйсундирилмаган улкаларда ташкил топди. Улардан бири Корлуклар ва иккинчиси угиз давлати эди. IX аср бошларида халифа Хорун ар-Рашид вафотидан кейин араблар забт эттан мамлакатлар бирин- кетин мустакилликка эриша бошладилар. Бу жараён Мовароуннахр ва Хуросонда хам бошланди. Хусусан улкага хукмронлик килган тохирийлар сулоласи даврида (840-860) мустакил давлатга айланишда дастлабки натижаларга эришилди. 860-870 йилларда эса Урта Осиё Сомонийлар сулоласидан булмиш ака-укалар Наср ва Исмоил ибн Ахмадлар хатти-харакати туфайли тула мустакилликка эришди.
Сомонийлар мустакл давлат яратиш учун, аввало, кучли марказлашган хокимият тузиш кераклигини яхши тушунар эдилар.
Бирок ака-ука уртасидаги кушхокимиятчилик узокка бормади. Натижада Наср ва Исмоил уртасида хокимият учун кураш кучайиб кетади ва бу уларнинг харбий тукнашувига сабаб булади. 888 йилда Исмоил акаси устидан узил-кесил галаба козонди. 892 йилдан бошлаб эса Исмоил Сомоний Мовароуннахрнинг ягона хукмдори булиб колади.
Исмоил Сомоний уз даврининг кобилиятли, сергайрат ва зукко давлат арбоби булиб, Мовароунахр худудида йирик марказлашган давлатга асос солди. У уз давлатига доимо хавф солиб турган кучманчилар устига 893 йилда кушин тортди, Тароз шахрини эгаллаб, шимолдан буладиган хужумларга бардам берди.
Кучайиб бораёттан ва мустакилликка интилаётган Исмоил Сомоний сиёсати Араб халифалигини ташвишга солаётган эди. Шу боис халифа Муътазид Сомоний билан Хуросон ноиби Амр ибн Лайсни тукнаштириб, уз максадига эришмокчи булди. 900 йилда Исмоил хал килувчи жангда Амр ибн Лайсни енгиб, Хуросонни хам узига кушиб олди. Натижада халифа Сомоний давлатини тан олиб, унга хукмдорлик ёрлигин юборишга мажбур булди. Ана шу тарика IX аср охирларида Мовароуннахр Араб халифалиги хукмронлигидан халос булди. Яна шуни таъкидлаш керакки, ислом дини умумий булиб, минтакада у асосий эътикодга айланиб борди. Сомонийлар давлатида марказий ва вилоятлар бокшаруви тизими Исмоил Сомоний даврида узил-кесил карор топди. У давлат бошкарувини такомиллаштириш максадида бир канча ислохотлар утказди. Давлат бошкарув тизимини ташкил килиш ва такомиллаштиришда маърифатли вазирлар булмаш Абдулло Мухаммад Жайхоний ва Абу Фазл Балъамийларнинг хизмати катта булган.
Сомонийлар давлати тепасида амир турган. Амирликнинг маъмурий тизими куйидагича булган: даргох (амир саройи) ва девон (давлат идораси). Саройдаги энг улуг мансабдор хожиби бузург (улуг хожиб) булиб, унга сарой ахлига куз-кулок булиб туриш вазифаси юклатилган эди. Ундан кейин сохиби харос (сарой сокчилари бошлиги) гурган. Амири харос олий хукмдор фармонларини ижро этган.
Даргохнинг хужалик ишлари билан вакил шугулланган. Давлат бошкаруви Бухоро Регистони атрофида жойлашган унта девон кулида булган.
Девони вазир ёки хожайи калон барча маъмурий, сиёсий на хужалик муассасаларини назорат килган. Вазир барча харбий кучларни хам бошкарган. Сомонийлар даврида куйидаги девонлар булган:
1. Девони муставфий-молиявий ишлар девони, уни хазиначи бошкарган
2. Девони амид—элчилик ва мухим давлат ишларини бошкарган. У девони расойил, девони иншо хам дейилган.
3. Девони сохибушрот-сипохийларни ва шох саройини моддий жихатдан таъминлаган. Йилига турт марта лашкар сипохийларига маош берилган.
4. Девони сохиббарид-давлат элчилари ва вилояг хокимлари устидан махфий назорат ишларини бошкарган.
5. Девони мухтасиб-бозорларда тарозу ва нарх-навони, кейинчалик ахоли томонидан шариат конун-коидаларига риоя килинишини назорат килиб турувчи муассаса.
6. Девона мушриф (назорат килувчи)-хазина кирим- чикими ва бошка муким давлат ишларини назорат килган. Бундан ташкари:
7. Девони кози
8. Девони зиё
9. Девони мамлакаи хос (давлат мулкларини бошкарган)
10. Девони вакф мавжуд булган.
Барча девонларнинг вилоят ва шахарларда булимлари булиб, хокимларга буйсунган. Факат девони барид муассасалари марказий давлатга буйсунган. Шахарлар махсус раислар томонидан бошкарилган. Амалдорлар орасида рухонийларнинг нуфузи юкори булиб, улар шайхулисломга итоат килганлар.
Сомонийлар кушинлари мунтазам ва махаллий хокимлар кулидаги ихтиёрий ёлланган лашкардан ташкил топган эди.
Сомонийларда суд ишлари шариат конун-коидаларига асосланган эди. Суд ишлари козилик девони томонидан бошкарилган. Суд жараёни козикалон, козилар, муфти, раислар тарафидан амалга оширилган. Огир жиноят килганлар улимга ёки узок муддат камок жазосига махкум этилган.
Давлат хизматчилари (амалдорлар) бой дехконлар (йирик ер эгалари)дан тайинланган. Бунда улар юкори табакадан булишларидан катъи назар, билимдон, маърифатли кишилар булишлари шарт эди. Амалдорлар араб ва форс тилларини, шариат коидалари (конунларй)ни яхши билишлари талаб килинган. Шунингдек, улар дунёвий билимлардан хам яхши хабардор булишлари кузда тутилган.
X асрларда хужаликнинг барча сохалари ривожлана бошлади. Жумладан кончилик нихоят даражада тараккий этди. Темир, мис, кургошин, олтин, кумуш, феруза ва бошка кимматбахо тошлар казиб олинди. Хатто Фаргонада тошкумир ва нефть топиб ишлагилган.
Бу даврда мамлакатда бир томондан дехкончилик яккинчи томондан хунармандчиликнинг ривожланиши ички ва ташки савдонинг кучайишига олиб келди.
X асрда ташки савдо муомаласида саррофлик чекларидан кенг фойдаланилган. Ички бозорда "фалс" деб аталган мис чака, савдо сотикда эса кумуш танга-дирхамлар ишлатилган.
Сомонийлар "исмоилий", "мухаммадий", "гитрифий" номлари бнлан бир неча кумуш дирхамлар чикарганлар.
Сомонийлар давлати ер эгалигига асосланганлиги туфайли ундаги мулкий булиниш хам турли хил шаклларга эга булган. Булар куйидагилардир:
1. Мулки султоний-султон (амир)га тегишли ерлар. Ундан тушадиган даромадлар давлат хазинасига утказидар эди. Бу даромад жуда катта ер-мулкларни, шу жумладан, куп сонли дехкон мулкларини хам уз ичига олади.
2. Мулк ерлари-хусусий мулк ерлари. У асосан хукмрон сулола вакиллари хамда юкорн табака намоёндалари ихтиёридати ерлар.
3. Вакф ерлари-бу мачит, Мадраса ва бошда диний муассасалар тасарруфига берилган ерлар. Улардан келадиган барча даромадлар мусулмон рухонийлари манфаатлари учун сарф килинган. Бу ерлар солик тулашдан кисман ёки бутунлай озод этилган.
Сомонийлар даврида хам купчилик дехконлар оммаси турли хил солнк ва тулов турларидан ташкари давлат томонидан куплаб мажбуриятларни уташга жалб этилган. Сув иншоотларини тозалаш, таъмирлаш, тугонлар, куприклар, йуллар куриш шулар жумласидандир.
Кишлокларда эса ерсиз зироатчилар кадеварлар, ижарачи булиб ишлаганлар барзигар деб аталган. Йирик мулкдорлар шy корандалар, ёлланиб ишловчилар мехнатидан кенг фойдаланганлар.
Марказлашган давлатдаги сиёсий баркарорлик жамият хаётининг турли томонларининг ривожланишига таъсир курсатди. Бу жараён ижтимоий хаётда иктисодиёт ва маданиятга хам уз ифодасини топди. Бу ердаги шахарлар киска муддат ичида мусулмон Шархининг хар томонлама ривожланган Йирик шахарларига айланди. Бу эса, уз навбатида, давлатиинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётида мухим ахамият касб этади.
Сомонийлар давлати хар канча кучли булиб куринса-да бирок у барча ижтимоий зиддиятларни хал эта олмади. Бу охир окибатда уни ичдан емирди. Сомонийлар давлати ичидаги узаро зиддиятларнинг кучайиб бориши, камбагал табакалар ва ерсиз ахолинннг кузголонлари унинг заифлашувига олиб келди. Шунингдек, олий хокимият тизими билан махаллий хокимлар уртасидаги ихтилофларнинг чукурлашиб бориши эса унинг инкирози билан тугалланди. Бунинг натижасида X аср охириги келиб, бу худудда корахонийлардан иборат янги сулоланинг хукмронлиги вужудга келди ва мустахкамланиб борди.
II
Корахонийлар давлати. X аср урталарига келяб Еттисув ва Кашкар худудида яшовчи корлун, чигил ва ягмо кабилаларининг бирлашув жараёни янги паллага кирди.
Корлуклар маданий тараккиётда бошка кабилалардан анча юкори турган. Корахонийлар давлатининг вужудга келишида чигиллар, тухсилар, аргунлар, ярмолар, тургашлар, кипчоклар, угизлар, киргизлар сингари уруг кабилалари хам мухим роль уйнадилар. Бу давлатга ягмо уругидан чиккан, уз кавми билан ислом динини кабул килган Сотун Абдул- Карим Корахон (Бугрохон) асос солган, "Кора" ибораси кадимги туркий тилда "буюклик", "улуглик" маъноларини англатган.
X асрнинг охирига келиб сиёсий жихатдан кучайган, харбий кудратга эга булган Корахонийлар давлати Мовароуннахр сархадлари томок юриш бошлайди. Бу даврда Сомонийлар тушкунликка юз тутиб, хукмдорларининг нуфузи ва таъсири тушиб кеттан эди. Сомонийлар хокимиятининг асосий таянчи булиб келган турк гуломлари, уларнинг саркардалари сомоний хукмдорларнинг измига буйсунмай куйган эдилар. Натижада 999 йилга келиб Бухоро Корахонийлар томонидан ишгол килинди. 1001 йилда М. Газнавий билан тузилган шартномага кура, Амударёнинг шимолидаги барча худудлар корахонийларга тегишли булиб колди. Шу тарика Сомонийлар давлати урнида 2 та- Корахонийлар ва Газнавийлар давлати ташкил топди.
Корахонийлар Мовароунахрни (ва бутун Урта Осиёни) эгаллашлари натижасида бу ердаги сиёсий, ижтимоий ва иктисодий хаётда катта узгаришлар руй берди.
Сомонийлар даврида вужудга келган марказлашган давлат урнида мамлакатни удел тизими (айрим вилоятларга булинган тизим асосида бошкарув урнатилди. Кашкардан Амударёгача чузилиб кетган катта худуд бир неча вилоятларга булинган эди. Мовароуннахр вилоятларининг пойтахти Самарканд, Фргонанинг пойтахти эса Узган булиб, Кашкарда бош (хокон) истикомат килган.
Шундай улкан худуддаги барча ерлар корахонийлар хонаданининг (сулоласининг) шахсий мулки хисобланиб, унинг тепасида улуг (бош) хон турган. Сулола бошлиги "хонлар хони" ёки "султонлар султони" номи билан юритилган. Расман 6у "Тамгачхон" деб аталган.
Уделлар (вилоятлар)ни корахонийлар авлоди вакиллари бошкарган. Масалан, Шарофуддин исмли Тамгачхон вилоятларни ака-укалари, угиллари ва кариндош-уругларига булиб берган, узи эса бевосита Кашкар ва Боласогунни бошкарган. Демак, илгариги хонлар, амирлар сингари давлат бошкарувида сулола ворислиги сакланиб колган. Аммо "хонлар хони" (Тамгачхой) билан вилоят хонлари (илокдонлар) уртасида алока, муносабатлар мустахкам булмаган.
Корахонийлар давлати бошлиги лавозими-хокон тахти меросий саналган. Маъмурий идоралар иккига булинган: даргох ва девонга. Хоконнинг улуг хожиби хокон билан фукаро уртасида воситачилик килтан.
Хокон харбий кушинлари черик дейилган, унга субоши ёки сипахсолар кумондонлик килган. Кушин унлик, юзлик, мингликларга булинган. Хокон кошида доим туккизта сарик байрок хилпираб турган. Хоконликда элчи яловоч ёки ялафар деб аталган.
Тамгачхонлар уз пулларини чикарганлар. Бу пуллар мисдан ясалган (зарб атилган) тангалардан иборат эди. Миллий пул чикараш, маълумки, давлат мустакиллигининг мухим аломатларидан биридир.
Корахонийлар уз хусусиятларини саклаб колган холда, сомонийлар давридаги идора атиш (бошкарув) тартиб-коидаларини куллаганлар ва сомонийлар давлатида хизмат килган куйи погонадаги илмли ходимлардан фойдаланганлар.
Хоконлик худудлари эл вилоятларга булинган. Эл-юрт хокимлари "Илакхон" вилоят ноиблари "такин" деб юритилган. Илакхоклар уз номлари билан чака тангалар зарб килар, вилоятларнинг мустакиллиги учун интилар эдилар. Вилоят бошкарув маъмуриятида сомонийлар давридагидек сохиббаридлар, муставфийлар хизмат киларди. Шахарлар ва шахар хокими, раис ва мухтасиблар томонидан бошкариларди-Хар бир хон узига мустакил булишга интилган, бу эса давлатнинг заифланишига олиб келади.
Имомлар, саидлар, садрлар катта имтиёзга эга булганлар. Корахонийлар уларни иззат килиб куллаб-кувватлаганлар.
Корахонийлар даврида бир катор ижтимоий узгаришлар содир булди. Уларнинг асосий таянчи булмиш кучманчи чорвадорларнинг бир кисмн дехкончилик билан шугулланиб утрок хаётга утди. Утрок дехкон ахолиси уртасида феодал муносабатларнинг ривожланиши тез суръатлар билан борди ва синфий табакаланиш жараёни кучайди.
Илгари жамиятда, давлатда катта мавкега, имтиёзларга эга 6улгак йирик ер эгалари (маълумки, улар дехконлар деб аталарди) корахонийлар хукмронлиги даврида уз имтиёз-устунликларини йукотдилар, хатто куплари ерларидан махрум булдилар, оддий халк каторига тушиб колдилар. Illy вактдан бошлаб "дехкон" сузи ерда ишлайдиган оддий табакага тегишли булиб колди. Давлат ихтиёрига утган дехдон ерлари харбийлар, рухонийлар ва бошка олий табака вакилларига хизматлари эвазига икта сифатида булиб берилади. Шу даврдан бошлаб, заминдорлар "иктадорлар" деб атала бошланди.
Корахонийлар даврида худудимизда турклашиш жараёни, яъни туркий кабилаларнинг, туркий тилнинг бу заминда яшаб келаётган шаркий эрон тилида сузловчи кабилаларга, элатларга таьсири, туркий урф-одатларининг ёйилиши, хаётга кириб бориши кучайди.
Корахонийлар хукмронлиги даври узбек, уйгур, козок, киргиз, туркман, коракалпок ва бошка туркий халкларнинг этник шаклланишида мухим боскич булди.
Туркийларнинг мавкеи ошди, утрок ахоли сон жихатдан купайди, ахоли уртасида ижтимоий табакаланиш жараёни кучайди. Мамлакатда дехкончилик, чорвачилик, хунармандчилик, меъморчилик, маданият, санъат равнак топди.
XI асрнинг 40 йилларига келиб корахонийлар уртасидаги сулолавий курашлар окибатида хонлик иккига булиниб кетади. Гарбий хонлик маркази Бухоро булиб, унга Мовароуннахр ва Фаргонанинг гарбий худудлари кнрган. Шаркий хонлик маркази Боласогун булиб унинг таркибига Талос, Исфижоб, Шош, Фаргонанинг шаркий кисми, Еттисув ва Кашкар ерлари кирган. Корахонийларнинг ер, мол, дунё ва давлат талашиб Газнавийлар, салжуькийлар за корахонийлар билан олиб борган урушлари натижасида давлат кучсизланиб боради. 1130 йилда Корахонийлар давлати салжукий Султон Санжарга карам булиб колди. 1211 йилда эса Хоразмшох Аловиддин Мухаммад корахонийларга сунгги зарбани берди ва Мовароунахрда корахонийлар сулоласини тугатди.
Газнавийлар давлати. X асрнинг иккинчи ярмига келиб Газна шахри Хуросоннинг сиёсий марказига айланди. 962 йили Собуктакин Газнавийлар давлатига асос солди. Улар келиб чикишига кура туркий кавмга мансуб эди. Собуктагин 987 йилда вафот этади. 998 йили Собуктакиннинг тунгич угли тахтни эгаллайди.
Илмий адабиётларда купинча Махмуд Газнавий деб юритилган Абдулкосим Махмуд (998-1030 й) хукмронлиги даврида олиб борилган кенг куламдаги истилочилик сиёсати натижасида буюк Газнавийлар давлатини барпо этилди ва бy салтанат 200 йилдан ортик хукм сурган. 1017 йил Махмуд кушинлари Хоразмни босиб олди. 1002 йилда Сеистонни, 1010-1011 йилларда Афганистоннинг шимолидаги Тог вилояти Гурни кулга киритди.
Махмуд Хиндистонга 1002-1026 йилларда гайридинларга карши мукаддас уруш шиори остида 15 мартадан ортик юриш килди.
Султон Махмуд даврида Газнавийлар давлати хар томонлама ривожланиб борди. Мамлакат пойтахти Газна ва бошка шахарларда куплаб масжиду мадрасалар, куркам карвонсаройлар бунёд этилди. У илм маърифатга эътибор берди. Саройда илм-фан арбоблари ва адабиёт ахлининг анжуманлари мунтазам утказилиб турилган. Улуг аллома Абу Райхон Берунийнинг хам султон саройида куп муддат фаолият курсатганлиги буни исбот этади.
Лекин Махмуднинг угли ва валиахди Масъуд хукмронлиги даврида (1030-1041) Газнавийлар давлати уз кул остидаги худудларни бирин-кетин кулдан чикара бориб, таназзулга юз тута бошлади.
Газнавийларнинг асосий ракиби Салжукийлар булди. 1040 йил Данданакон якинида булган жангда султон Масъуд кушини салжукийлар томонидан малубиятга учратилди.
1186 йили гурийлар сулоласидан булган Гиёсиддин Мухаммад кушинлари Панжоб билан чекланиб колган Газнавийлар хокимиятини узил-кесил тор-мор килди.
Салжукийлар давлати. Урта Осиё халклари тарихида мухим из колдирган Салжукийлар давлати дастлаб IX асрнинг иккинчи ярми ва X аср урталарида Оролбуйи ва Каспийбуйи худудларида яшаган угузлар иттифоки негизида шаклланган эди.
Угузларнинг муайян сабаблар билан хозирги Туркманистон ерларига утиб, ислом динани кабул килган ва уша жойдаги ерли ахоли билан сингишиб кетган кисми туркманлар номини олган.
Угузларнинг ёбгуси (етакчиси) Салжукбек янги давлатга асос солган. Унинг авлодлари-Тугрулбек, Чагрибек ва Шакарбеклар бу давлатни буюк салтанат даражасига кутардилар. Угузлар турли халкларнинг, чунончи, узбек, туркман, турк гагауз ва бошка элатларнинг этник шалланишига сезиларли таъсир курсатганлар.
Салжукийлар давлати Султон Санжар (1118-1157) даврида уз худудларини янада кенгайтиради. Бу даврда Хоразм расман Салжукийлар номидан бошкарилган.
Корахонийлар хони Арслонхон (1102-1130) хам Султон Санжар билан хисоблашишга мажбур булган. 1130 йилга келиб Султон Санжар корахонийлар пойтахти Самаркандни эгаллагач, амалда бутун Мовороуннахрга хукмрон булиб олади. Бирок 1141 йилда Катвон чулида корахонийлар билан булган тукнашувда салжукийлар какшатгич зарбага учрагач, уларнинг хукмронлиги хам инкирозга юз тутади. 1157 йил Султон Санжар вафотидан кейин Салжукийлар давлатининг Мовароунахрдаги таъсири амалда бардам топди.
III
Хоразмшохлар давлати 1017 йилда Махмуд Газнавий томонидан забт этиб, уз мустакиллигидан махрум булган Хоразм куп вакт утмай (1044), салжукийлар давлатига карам булиб колди. Салжукийлар хукмдори Маликшох уз маъмурларидан Ануштакинни Хоразмга ноиб хукмдор килиб тайинлайди. Ануштакин вафотидан сунг Хоразмда унинг вориси Кутбиддин Мухаммад (1097-1127 ) ноиблик килди.
Хоразмнинг мустакиллиги учун кураш XII асрнинг иккинчи чорагидан бошланади. У Кутбиддин Мухаммадникг угли Отсиз (1127-1156) номи билан богликдир.
Мохир дипломат ва гайратли лашкарбоши Отсиз ва унинг ворислари Хоразмни салжукийлар тасарруфидан ажратиб олиб, мустакиллиги йулида Мовароуннахр ва Эронда содир булган турли кулай сиёсий вазиятдан фойдаландилар.
Шундай килиб, Отсиз Каспий денгизи сохилларидан то буюк окимига кадар булган ерларда, кейинчалик буюк давлат сифатида шухрат топган Хоразмшохлар давлатнинг пойдеворини барпо этди.
Отсиз сиёсатини унинг ворислари Эларслон (1156- 1172) ва Алоуддин Такаш (1172-1200Й.) давом эттирдилар.
1156 йилда Султон Санжарга карши кучманчи гузлар исён кутарди. Бунинг окибатида Салжукийлар давлати кескин зарбага учраб, парчаланиб кетди. Хоразмнинг хукмронлик доираси кенгайиб, унинг мустакиллиги янада мустахкамланди. Хоразм давлати, айникса, Отсизнинг набираси Такаш даврида кенгайди. У 1187 Йили Нишопурни, 1192 йилда Райни, 1193 йилда Марвни эгалладн. 1194 йилда Салжукийлар султони Тугрулбек II га зарба берди. 1195 йилда Иронии эгаллади. Бутун Шарк ва гарбий Эрон худудлари Такаш кулига утди на Хоразмшохлар давлатининг ерлари икки баробардан купрок кенгайди.
Такаш давлати харбий феодал давлат эди. Унинг доимий 150 минг кишилик кушини бор эди. Хоразмшохлар давлатининг сиёсий тизими анча самарали эди. Унда девон бош идора хисобланар эди. Девон тепасида турган вазир давлат ички ва ташки сиёсатини уз кули остидаги ходимлар оркали амалга оширар эди. Такашнинг хотини Турконхотун туфайли Хоразмга келган турк зодагонлари ва кипчокдар давлатнинг барча масъулиятли лавозимларини ва кушинда кумондонлик урнини эгаллайдилар.
Такашдан сунг унинг угли Султон Мухаммад Аловуддин (1200- 1220) хам Хоразм давлатини кенгайтириш сиёсатини давом эттиради.
Дастлаб у Хирот ва унинг атрофлари хамда Хуросоннинг Хоразм давлатига киритилмаган вилоятларини эгаллади, У корахонийларга зарба бериб, Мовароунахрни улар кулидан тортиб олишга харакат килди.
XIII аср бошида Хоразм жуда кенг майдонни эгаллаган буюк давлатга айланган эди. Унннг шимолий-гарбий ва гарбий чегараси Орол ва Каспий денгизи сохилларидан жанубий гарбда Ирокка кадар борар эди. Жанубий-шаркий худудлари Разна вилоятидан, шимолий-шаркий чегараси эса Еттисув ва Дашти Кипчокдан утар эди.
Бу улкан давлатнинг пойтахти Урганч шахри эди. Бирок кулга киритилган муваффакиятлар хоразмшох Аловуддин Мухаммадни эсанкиратиб куйди. У узини дунёда энг кудратли, енгилиас шох деб хисоблади. Шу билан бирга узини "Искандари соний" (Иккинчи Искандар) деб хам атай бошлади уз мамлакатида жабр зулм кучайгани сабабли халк кузголонлари булиб утди.
1217 йил Хоразмшох лашкарларининг Богдодга карши юришида омад унча бокмади. Бирок 1219 йил мугуллар Мовароуннанрга хужум бошлаганлиги тугрисида хабар келди.
Хоразмшох факат ташки куринишдангина кучли куринтр эди. Вилоят хукмдорларининг исёнлари, халкнинг норозилик харакатлари Хоразмшох давлатнни заифлаштирди. Чингизхон бошлик мугуллар хужумига бардош бера олмай, салтанат тез фурсатда кулади.

IX-XII АСРЛАРДА УРТА ОСИЁДА УЙГОНИШ ДАВРИ,


ФАН ВА МАДАНИЯТНИНГ ЮКСАЛИШИ
РЕЖА:
1. Илк уйгониш даври, унинг вужудга келиш шароитлари ва омиллари.
2. Илм-фан равнаки, маданият ривожи.
3. Ислом дини, буюк хадисашунослар. Суфийлик.
4. Ватандошларимизнинг жахон тамаддунига хиссаси.
I
Фанда йирик, салмокли маърифий юксалиш уйгониш, яъни ренессанс деб аталган. Француз тилидан олинган бу суз "тикланиш", "уйгониш" маъносида таржима килиниб, адабиётга кириб келган. Ренессанс, одатда, у ёки бу худудда, мамлакатда юз берган моддий, маърифий, маънавий жихатдан катта юксалиш даврини тасниф этишда ишлатилади.
Милодни юз йилликлар бошларида Кушон подшолиги, сунг Эфталитлар давлати ва Турк хоконлиги даврларида хам Хоразм вохасида, Сугдиёнада (Самарканд, Бухоро, Карши), Уструшонада (Сирдарё, Жиззах), Чоч (Тошкент ва унинг атрофи), Фаргона вилоятларида, Чоганиёнда (Термиз, Денов) моддий ва маданий тараккиёт давом этган. Бу даврларда меъморчиликда янгича накш услублари кенг ривожланган, бинокорликда пишган гишт ишлатиш бошланган. VI-VII асрларда ахоли уртасида саводхонликка интилиш кучайган эди. Хитой манбаларининг гувохлик беришича, Сугдиёнада угил бола 5 ёшга тулгач, ёзув ва хисобга ургатилар, сунгра улар 20 ёшга кирганларида савдо ишларини урганиш учун катта мамлакатларга жунатилар эди.
Санъат, айникса, деворий тасвир ривожи янги боскичга кутарилган эди. Хайкалтарошлик, бадиий ёгоч уймакорлик ганчкорлик тараккий этди. Мусикачилар, бастакорлар купайиб борди, найчилар, уйинчию-раккосалар, сурнайчиларнинг оилавий чикишлари булиб турган эди. Бу даврларда диний эътикодлар узаро муросада булганлиги ахолии хаётида ва мамлакат осойишталигида мухим урин тутган. Шу билан бирга табиий фанларга, атроф-мухитни англаш, мавжудотни кенгрок билишга интилиш кучаяди. Хусусан, уша пайтларда Сугд таквимлари тузилганлиги, хозирги Турткул худудида эса расадхона булганлиги хакида маьлумотлар бор. Демак, Урта Осиёда кадимдан цивилизация асослари, моддий ва маънавий маданиятнинг чукур илдизлари мавжуд булган.
Араблар боскини натижасида жиддий путур етган улкамиз маданияти йиллар утиб бир мунча тикланди ва янги шароитда илм-фан ривожланди, маданий-маърифий сохаларда жиддий ижобий узгаришлар юз берди. Араб халифалиги хам, IX аср бошларига келиб илм-фан, маърифат ахамиятини яхширок тушунди. Халифаликнинг янги пойтахти Багдодда 832 йили "Байтул-хикма" ("Донишмандлар уйи") ташкил этилиб, унинг эхтиёжи учун катта маблаг ажратилди. Байтул-хикма кошида иккита расадхона, илмий марказ ташкил этилиб, дунёнинг турли ерларидан авваллари битилган илмга оид адабиёт тупланди, юнончи, лотинча, хиндча, хитойча, форсча ва бошка тиллардан арабчага таржима килинди, урганилди. Халифалик бу илм масканига куп минтакалардан машхур олломаларнн жалб этди. Хусусан, Урта Осиёдан 20 ортик олимлар бу марказда садокат билан илм-фан ривожига уз салмокли хиссаларини кушган эдилар.
Минтакамизда IX асрга келиб арабларнинг маъмурий тазйики анча заифлашган, ижтимоий-иктисодай вазият бир мунча баркарорлашган эди. Сомонийлар, корахонийлар ва хоразмшохлар давлатларида нисбатан осойишталик вужудга келди. Улкада моддий ишлаб чикариш, маданий ривожланиш жараёни анча тезлашди, шахарлар хаёти юксала борди. Хунарманманчилик турлари купайди, хусусан, тог жинсларини ишлаш, шишасозлик кучайди, савдо-сотик ишлари кайта ривож топди. Давлат тизимида маданиятни яхши англаган илмли одамлар купайди. Хусусан, девон бошликлари (вазирлар) хокимларнинг купчилиги араб, форс, туркий тилларни билган, дунёкарашлари кенг кишилар эди. Масалан, сомонийлар вазирлари Абу Фазл Бальамий, Абдулло маърифатли инсонлар булган ва илм-фан ривожига бевосита хомийлик килганлар. Хоразмшох Абул Аббос Маъмун уз вазири Абулхусайн билан бирга Урганчда «Донишмандлар Уйи» (академияси)ни ташкил этган ва унда Беруний, Ибн Сино, Мискавайх, Ибн Ирок, каби алломалар баракали ижод килганлар, X-XI асрларда минтакада куп бунёдкорлик ишлари амалга оширилган, янги мадрасалар, саройлар, масжидлар, макбаралар ва бошка ноёб меъморчилик иншоотлари барпо этилган. Улкада куплаб карвонсаройлар, работлар, сардобалар курилган.
Бухоро, Самарканд, Хива, Термиз, Марв, Шош, Кубо, Хужанд, Уш, Андижон, Кеш, Кармана, Косой, Маргилон, Панжикент каби шахарларда турли илм масканлари булган. Куплаб мадрасалар ишлаб турган, кутубхоналар, китоб расталари ва бозорлари гавжум булган. Купчилик оилаларди болалар аввало уйда укиб савод чикарар, сунг мадрасаларда укишга интилар эдилар. Буларнинг бари уша пайтларда маърифат ва маданият ривожи учун зарур булган мухит, шарт-шароитлар мавжудлигидан далолат беради.
Улкамизда бу асрлардаги кашфиётлар ва билимлар куп жихатдан хаётий булиб, ижтимоий эхтиёжни, жадал суръатларда усиб бораётган ижтимоий-иктисодий муносабатлар талабини кондириш, кенг маънода моддий ва маънавий маданиятнинг юксалиши билан боглик булган. Ана шу эхтиёж улкамизда буюк алломаларнинг вужудга келишида, улар ижодининг самараларида намоён булди. Масалан, Ал-Хоразмий узининг алгебрага оид китоби мукаддимасида асарни ёзишдан максад мамлакат олдида турган эктиёжлар, меъморчилик ва сугорма дехчончидик билан боглик булган муаммоларни хал килишда кумакдир, деб таъкидлайди.
II
Демак, IX-XII асрлардаги ижтимоий-сиёсий ва иктисодий вазият минтакамизда илм-фан, умуман маданиятнинг кенг куламда ривожланишини такозо килар эди.
Бундай шароитда юзлаб алломаларда давр талабига жавоб бериб баракали ижод килдилар ва илмнинг турли сохаларида куплаб янгиликлар яратдилар. Аслини олганда, бундай илмий маданий ва маънавий юксалиш урта асрлар учун кутилмаган, шу билан бирга дунёни хайратда колдирган хол булди. Шу боисдан хам бундай маърифатни силжиш уйтониш, илк ренессанс деб тарихга кирди.
Бундай тараккиётнинг сарварлари Мусе ал-Хоразмий (783-850) ва Ахмад ал-Фаргоний (798-865) булганлар. Улар математика, астрономия, география фанларини чукур урганиб, бу сохада куплаб янгиликлар яратдилар. Хусусан, хозирги "алгебра", "алгоритм" сузлари Ал-Хоразмий номи билан бевосита боглик. Ал-Фаргоний дастлабкилардан бири булиб, Ер шари харитасини тузган, унинг хамашадаги расадхонада ишлаб ер меридиани бир даражасининг узунлигини улчаш, Нил дарёси суви сатхини белгиловчи асбобни яратиш каби кашфиётлари жахонга маълум. Олим йилнинг ёзда энг узун кунини (22 июн), кишда энг киска кунини (23 декабр), туну куннинг тенглиги-21 март ва 23 сентябрга тугри келишини аниклаган.
Ватандош алломаларимизнинг аксарият купчилаги комусий олимлар булган, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино каби унлаб олимлар фалсафа, математика, астрономия, адабиёт, шеърият, конуншунослик, жамиятшунослнк бобида самарали ижод килганлар. X аср алломаси Абу Абдулло ал-Хоразмий (Мусо ал-Хоразмий билан адаштирмайлик) узининг "Илмлар калитлари" номли асарида уша пайтда маълум булган элликка якин илмлар таснифини, яъни классификациясини беради ва уларни шарклайди. Табобат ва доришунослик борасида дунёгa донги кетган Ибн Синодан ташкари Ал-Кумрий, Абу Мансур Камарий, Шарафутдин ал-Илокий, Исмоил Журжоний каби олимлар унумли мехнат килганлар.
Кимё фани равнакига Абу Бакр ар-Розий, Абул Хаким ал-Косий, геометрия ва тригонометрия ривожига Махмуд Чагминий, Шамсутдин Аълоул Бухорий, фалсафага Ибн Мискавайх каби донишларнинг хиссалари катта булган.
Машхур файласуф, куп табиий фанлар билимдони Ал-Форобий мусика хакида хам асарлар ёзган, унинг ноталар хусусидаги китоблари Урта асрлардаёк логин, иврит (Кадимги яхудий) ва бошка тилларга таржима этилган экан. Ёки Ибн Синони олайлик. Биламизки, бу улуг зот Табобат, риёзият, фалсафа, жамиятшунослик сохаларида беназир асарлар битган. Шу билан бирга Ибн Сино 10 жилдлик араб грамматикаси хусусида китоб яратган. Фахриддин Розни фалсафа, мантик, хукукшунослик, тиббиёт ва бошка сохаларда 150 дан ортик илмий рисолалар ёзган.
Минтакамизда мавжуд булган куп тиллилик (ахолининг купчилиги туркий, форс ва араб тилларини билган) бу давр маданиятининг мухим хусусиятларидан биридир. Шу билан бирга донишмандларимиз бошка хорижий тиллардан хам хабардор булганлар. Масалан, буюк астроном математик, геодезия, геология, минералогия, тарих фанларинннг билимдони Ал-Беруний 7-8 тилни мукаммал билган. Хусусан, у Греция олимлари Эвклиднинг "Негизлар" ва Птолемейнинг "Альмагест" асарларини юнончадан, узи яратган "Устурлобия" китобини арабчадан санскритга (кадимги хинд тилига) таржима килганлиги тарихдан маълум.
Аждодларимиз аклни пешлашда шахмат уйинининг ахамиятини яхши билганлар. У пайтларда купинча 100 катакли шахматда уйнаш нуфузли хисобланарди. Абубакр ас-Сули X асрда экг кучли шахмат устаси булган. Бошка кучли уйинчи-Абулфатх Адмад XI асрда шахмат буйича кулланма ёзади, бу рисола бир неча асрлар давомида кайта-кайта кучирилиб унга кушимчилар киритилади. Фирдавсийнинг "Шохнома"сида шахмат уйинлари махорат билан ифодаланган эди.
IX-XII асрларда тарих, тилшунослик, бадиий санъат каби гуманитар фанлар равнаки хам салмокли булган. Абу Бакр Наршахийнинг Бухоро тарихи" Ал-Мустагфирийнинг "Насаф ва Кеш тарнхи", Байхакийнинг "Маъсудий тарихи" битилди. Бу даврда Хоразм, Самарканд, Шош, Кубо, Термиз, Чоганиён утмишига оид тарихий рисолалар яратилди. Хусусан, X асрнинг урталарида яратилган "Бухоро тарихи" турли даврларда француз, рус, инглиз, араб, форс ва хозирги узбек тилларида бир неча бор чоп этилган.
Уша пайтларда туркий тилларга эътибор хам кучайди-VIII-IX асрлар оралигида ижод этган адиб Ахмад Югнакий "Хакикатлар тукфаси" достонини яратди. Бизгача етиб келган бу асардан куриниб турибдики, унинг муаллифи салохиятли шоир ва ахлок муаллими булган. Бу ажойиб асар 14 бобдан иборат булаб, улар маъновий-ахлокий камолот сирларидан таълим беришга мужалланган. Достоннинг биринчи бобига "Или манфаати ва жахолатнинг зарари хакида" деб бежиз ном берилмаган. Машхур туркийшунос олим Махмуд Кошгарий "Туркий тилларнинг синтаксис коидалари"ни ёзди ва «Девону лугатит турк» асарини яратди. Унда муаллиф 7,5 мингдан ортик туркий сузлар изохлари, грамматик ва дидактик хусусиятлари, шевалари тугрисида тухталган. Шу даврларда Юсуф Хос Хожиб "Саодатга бошловчи билим" китобини яратди. Узбек адабий тилининг шаклланишида бу асарларнинг урни катта булган.
Уша асрларда улкамизда шеърият кенг куламда ривожланди. Улар купинча форс, туркий ва араб тилларида битилар эди. Абу Абдулло Рудакий, Абу Мансур Дакикий, Собир Термизий, Абу Мансур ас-Саолибийларнинг бадиий асарлари машхур булган. Абулкосим Фирдавсийнинг "Шохнома"си маданиятимизда улкан вокеа булди. Бу даврда халк огзаки ижоди хам кенг ривож топди. Угизнома", "Алпомиш", "Гуругли", "Манас" каби достонлар элга манзур булди, ахоли орасида шеърий, кофиявий айтишувлар вужудга келди.
Мусика санъати хам янги боскичга кутарилди. Бу даврда бир неча турдаги маком ихтиро этилди, навою охангларни нотага солиш бошланди. Бу жабхада Форобийнинг издошлари Маъсуд Ишрозий ва Myхаммaд Амолий самарали иш олиб бордилар. Янги мусикий асбоблар кашф этилди, уйноки оханглар басталанди. Сайёхлардан бири XII асрда Бухорада Исфахонийнинг "Ашулалар китоби"ни бозop растасида учратгани хакида хикоя килади.
III
Ислом динининг минтакамизга кириб келиши, унинг ахоли уртасида ёйилиши хусусида олдинги дарсларда тухталган эдик. Эндиликда, яъни IX-XII асрларда дунёвий фан ва маданият билан бир каторда ислом мазмунини англаш, унинг мохиятини урганиш, таргиб килишда хам катта ишлар килинди. Бундай масъулиятли ва савоб ишда Имом ал-Бухорий (810-870) ва Абу Исо Мухаммад ат-Термизий (824-892)лар ташаббускор булдилар. Улар ислом дунёсида вужудга келган минглаб хадисларни синчиклаб ургандилар, холис ва ишонарлиларини ажратиб, уларга шархлар бердилар. Улар Мухаммад пайгамбарнинг хаёти ва фаолияти шунингдек унинг диний ва ахлокий курсатмаларига оид асарлар ёздилар. Бу буюк зотлар машаккатли ижодларида ва амалий ишларида мусулмончиликнинг асл маъносини махорат билан очиб бердилар, исломнинг илм- фанга, маданиятга, умуман тараккиётга булган таъсирини курсата билдилар. Улар исломнинг инсонпарварлик хусусиятларини таъкидлаб, унинг купчилнк манфаатини кузловчи демократик эътикод эканлигини ёритиб бердилар, Ал-Бухорий ва Ат-Термизийнинг садокатли издошлари Абдурахмон ан-Насоий, Абу Мансур ад-Мотуридий, Каффол аш-Шоший, Махмуд аз-Замахшарий, Абу Исо Самаркандий, Нажмиддин Кубро каби уламолар мусулмон дунёсининг йирик мутафаккирлари сифатида купчиликка машхур булдилар. Хусусан, шайх Ал-Мотуридий таълимотига кура, билишнинг уч манбаи мавжуд. Улар хис (сезги), накл-ривоят ва акл-идрокдир. Шу билан бирга ул зот акл-идрокнинг алохида урни борлигини таъкидлайди, Демак, аклий далиллар ва исботлар асосида вокеликни англамок мусулмончиликда мухимдир. Хазрати имом Аш-Шоший халоллик, одиллик масалаларини уз асарларида кенг ёритган. Шариат конун-коидаларини чукур тахлил этиб, "Хидоя" асарини яратган Бурхониддин Маргинонийнинг мулохаза ва тавсиялари ислом дунёсида куп асрлар давомида мухим манба булиб, у ёки бу масалани адолат ва инсоф нуктаи назаридан хал этишда асосий кулланма вазифасини бажарган.
Ислом дини шакллангандан сунг унинг доирасида, Куръон ва хадис талабларига мос равишда пайдо булган тасаввуф (суфийлик) таълимоти XI асрга келиб кенг таркала бошлади. Улкамизда суфийлик асосларини Юсуф Хамадоний, Абдулхолик Киждувоний, Ахмад Яссавий, Сулаймон Бокиргоний таргиб этганлар ва ривожлантирганлар. Сунг Хоразмда Кубравия биродарлиги, Бухорода Накшбанд тарикатлари шаклланди. Буларнинг барчаси уша даврда ислом маданиятининг шаклланинида. маънавиятимиз асосларини пешлашда, одамларнинг иймонли бeлиб етишида мухим урин тутган. Бу иймон-эътикод асрлар давомида синовдан утди ва хамон одамларни камтарликка муминликка, халолликка, багрикенгликка, инсофу-виждонли булишга даъват этиб келмокда.
Демак, бир даврда ва бир маконда хам дунёвий фанлар, хам диний билимлар ривожланган, улар бири иккинчисига кескин зиддиятда булмаган. Faрб мамлакатларида деярли етти аср давомида инквизиция (зулмат) хукм сурган бир вактда илм-фан кувгинда булиб хурофот эса кенг илдиз отган бир пайтда, мусулмон юртларида, хусусан Урта Осиёда, маънавий-маърифий тараккиёт юз берди ва юксалди. Бу холатнинг асосий сабабларидан бири исломнинг билимга ижобий карашидадир. Айни пайтда, дунёвий илм ахли исломни нафакат инкор этмади, балки куп жихатдан унга таяндн, мусулмончиликнинг ахлокий, маънавий сифатлари эса уларга мадад багишлади. Улкамиздаги бу юксалишнинг энг мухим хислати инсонпарварлик булган. Бу давр маданиятининг марказида инсон, инсоний акл, хис-туйгу, инсон маънавий бойлигини эъзозлаш, уни юксалтириш булган.
IV
Юртдошларимиз яратган илмий асарлар уша асрлардаёк араб тили оркали дунёга танилиб, Шарку Гарбда ибрат булган ва маълум даражада андоза ролини уйнаган. Донишманлларимиз асарлари турли узга тилларга таржима килиниб, Франция, Англия, Испания, Италия, Голландия ва бошка куп мамлакатларда таркаган. Масалан, Ибн Синонинг "Тиб конунлари" Гарб илм-фан тили булган лотин тилида 30 мартадан opтик чоп этилган ва лотин чадан Европа ва бошка китъа халклари тилларида куп марта нашр этилган. Тула булмаган маълумотларга кура, юздан ортик юртимиз донишмандларининг асарлари уз даврида лотинчага угирилган ва сунг бошка хорижий тилларга таржима килиниб, узок вакт мутолаа килинган.
X асрдаёк Рим папаси Сильвесто II мураккаб рим раками урнига Ал-Хоразмий кайта ишлаб чиккан "араб ракамлари"ни амалиётга киритиш хакида фармон берган. XV Австрия ва Италия университетларида Ал-Фаргонийнинг прономик асарлари буйича маърузалар килинганлиги хусусида голландиялик олим Регимонтон хабар беради. Ойнинг янги этилган икки кратерига Ал-Фаргоний ва Мирзо Улугбеклари берилганлиги хакида 1647 йили польшалик Ян Гевелий эди. Мутахассисларнинг таъкидлашларича, Ал-Форобий асаридан гарбнинг машхур олимлари Леонардо да Винчи, Бэкон, Коперник, Кеплер, Лейбниц ва бошкалар файдаланганлар. Алломаларимизни машхур шоир А. Данте, И Шиллер тараннум этганлар, буюк немис файласуфи Г. Гегел ажлодларамиз ижодига тан бериб, уларга юксак хурмат билдирган.
Бугунги кунда хам жахоннинг унлаб мамлакатларида юртимиз донишмандларининг ноёб кулёзмалари авайлаб сакланмокда. Масалан, Ал-Хоразмийнинг арифметика хусусидаги рисоласи XII асрда Испанияда лотин тилига таржима килинган эди. Бу таржиманинг XIV асрда кучирилган ягона кулёзмаси хозир Англиянинг Кембриж университетида сакланмонда. Асар "Диксит Алгоризми", яьни "Ал-Хоразмий дейдики" деб бошланади. Хоразмий каламига мансуб астрономик асарнинг 1037 йилда кучирилган арабча нусхаси Страсбург (Франция) университети кутбхонасида мавжуд. Ал-Фаргоний асарларидан бирининг кулёзмаси АКШнинг Принстон университети кутбхонасида санланмокда. Мисрнинг макшур "Ал-Азхар" дорилфунунида Урта Осиёлик олимларнинг юздан ортик асарлари бугун хам илми толиблар хизматидадир.
Аждодларимиз шухратининг мухим маибаи уларнинг кизикувчанлигида, жиддий изланувчанлигида масаланинг ечимини топишда захмат чекишга рухан тайёрлигида, халол ва холис тадкикот олиб боришларида, фалсафий идрокида, мустахкам иродасида, кискаси уларнинг имони комиллигидадир, десак виждонан тугри булади.
Киссадан хисса шулким, аждодларимиз орасида катта истеъдод эгалари, зехни тез, мулоказаси чукyp, мантики кучли, фикри уткир, хотираси мустахкам алломалар купдан-куп булган. Уша асрларда угган донишмандларимиз билан табиийки фахрланамиз. Уларнинг илм-фан, маърифат ва маънавият сохаларидаги буюк жасорати бизга-мустакил Узбекистон ахлига-нафакат бой мерос, балки катта сабок, улкан ибратдир.
Демак, IX-XII асрларда Урта Осиёда маданий ва маърифий тараккиётнинг барча сохаларида юкори даражали ривожланиш юз берган. Шу боис бу улкан жараённи уйгониш, ренессанс дейишга асос бор.
Узбекистан Президенти И.Каримов "Тафаккур" журнали саволларига ''жавоб бера туриб, IX-XII асрларда маърифатли дунё юртимиз донишмандларини канчалик иззат-икром килган булса, XXI асрда биз халкимиз, миллатимизга нисбатан ана шу эхтиромни кайтадан кулга киритишимиз керак, деб буюк вазифани олга сурди. Бугунги кунда Ватанимиз, унинг халки янги цивилизация арафасида турибди, мамлакатимиз улкан тараккиёт сари кадам куймокда. Ана шундай шароитда аждодларимизнинг рухи барчамизга ёр булсин.

МУГУЛЛАР ИСТИЛОСИ ВА ЗУЛМИГА КАРШИ КУРАШ.


XIII-XIV АСРЛАРДА ЧИРАТОЙ УЛУСИ
РЕЖА:
1. Марказлашган мугуллар давлатининг ташкил топиши. XII аср бошида Хоразм давлатидаги ижтимоий-сиёсий вазият.
2. Мугулларнинг Урта Осиёга истилоси ва унга карши кураш. Жалолиддин Мангуберди жасорати.
3. Истило окибатлари. Чигатой улуси. Ундаги сиёсий, ижтимоий-иктисодий ахвол.
I
XI-ХП асрларда мугуллар ижтимоий, иктисодкй ва маданий хаётда колок хисобланар эди. Уларда хали уруг-аймокчилик муносабатлари кучли булиб, асосан чорвачилик, овчилик ва узаро товар айирбошлаш, савдо-сотик билан шугулланиб келишган.
XII аср охири -XIII агр бошларида мугул уруг бошликлари орасида ички курашлар авж олди. Бу курашларда Темучин исмли баходир голиб чикиб, 1204-1205 йилларда кучманчи чорвадор уругларни сиёсий жихатдан бирлаштиришга муваффак булди. 1206 йилда у Онон дарёсининг юкори кисмида курултой чакирди. Бу курултойда Темучинга Чингизхон унвони берилди, яъни кучли, каттик, шиддатли денгиздек хон маъносини билдирган.
Ана шу тарика Темучин куп сонли жангари кабилалар салтанатининг кучли хукмдорига айланди. Бу салтанат кудратининг узагини Чингизхон юргизган каттиккул ва хукукий жихатдан асосланган, марказлашган сиёсат ташкил этди. Диний ва ижтимоий фаолиятнинг барча сохаларини уз ичига олган бу хукукий сиёсат 1206 йилдаги култойда кабул килингаи "Ясо" конунида асослаб берилган эди. Таькидлаш жоизка, "Ясо" куп йиллик хаёт тажрибаси, кабила ва уругларнинг урфу-одати, анъанаси, узини оклаган удумлар асосида тузилган эди. Минтакада тарихида дастлаб xyкyкий хужжат булганлиги боис "Ясо" мохиятига бир оз тухталмок лозим. Унда:
- хоннинг вазифалари ва хукуклари белгиланган.
Хаттоки улуг хон уз бурчини тулик бажармаса, уни хокимиятдан четлаштириш фикри хам акс эттирилган;
- кушинни ташкил этиш тамойиллари ёритилган. (ун, юз, минг, туман...) тизими узок асрлар давомида катор мамлакатларда кулланилган. Узига хос холат шундаки, кушинга давлатнинг хеч кандай маблаг харажати кузда тутилмаган булиб, хар кайси жангчи уз овкати, куроли, зарур буюм ва анжомлари учун узи кайгуриши керак булган. Яъни яшаш ва кураш мезони олинадиган улжага боглик килиб куйилган, хаётий зарурат даражасига кутарилган эди. Жанг услуби оддий, ёппасига, бирваракайига хужумга утишга асосланган булиб, куркоклик, соткинлик каттик жазога тортилар эди;
- жазо чоралари акс эттирилган. Сувни еки сутни атайлаб тукиб юбориш дашт шароитида кечирилмас жиноят сифатида кораланар эди. Угрилик, очик талон-тарожлик разил одат саналар, угирланган мол туккиз баробар микдорида ундириб олинарди;
- аёллар хукуклари таъкидланган. Хусусан, уруш шароитида авлодлар келажагини таъминлаш сифатида бахоланган аёлларнинг уз эрига хиёнати конун томонидан кечирилган.
"Ясо" коидаларини хамма бажариши шарт эмасди. Мамлакат олдидаги буюк хизматлари учун шахсан Чингизхон мархаматига эришиб "тархон" унвонига эга амалдорлар уни хатто 9 марта бузишлари мумкин булган. Биринчи курултойдаёк бир неча киши ана шундай унвонга эга булиши бу давлатнинг накадар табакаланганлигини курсатади.
"Ясо"нинг эълон килиниши Чингизхоннинг мутлок хукмдорлигини, ута каттик интизомли ва кучли харбийлашган мамлакатнинг юзага келганлигини исботлайди. Икир-чикирларигача мукаммал ишлаб чикилган ва харакатга келтирилган бу улкан "машина" узга давлатлар учун жиддий хавф эди.
Чингизхон кушинлари турли кисмга булинган эди. Ун жангчига бир бошлик-унбоши, юзбоши, мингбоши ва туманбошилар куйилган. Давлат унвонлари ва мансаблар-улуг, урта ва кичик хокимлар доругалар, олий ва куйи хокимлардан иборат булган. Чингизхон давлатининг пойтахти Коракурум эди. Ёзув ва укишдан бехабар булган хон бу борадаги давлат ишларида уйгурлар ва савдогарлар хизматидан кенг фойдаланар эди.
Чингизхон 1207 йилда уз мамлакатининг шимолий ерларини, 1207-1208 йилларда Енисой дарёси хавзасини, 1211-15 йилларда Хитойни эгаллади. Айникса Цинь сулоласининг кулатилиши ва унинг натижасида эришилган бехисоб харбий улжа ва бойлик, замонавий жанг асбоблари ва ускуналар Чингизхон кушинини янги юришларга илхомлантирди. Мугуллар давлати киска муддат ичида Урта Осиёдаги Хоразмшохлар давлатига чегарадош мамлакатга айланди.
Хоразмшохлар давлатининг хукмдори Аловуддин Мухаммад узок йиллар давомида кушни давлатлар устига муваффакиятли харбий юришларни амалга ошириб, Озарбайжон, Эрон, Курдистон, Ирок ерларини кулга киритган, салкам 400 минг кишилик кушинга эга эди. Галабалар унинг шухратпараст калбида катта ишонч, гурур ва шу билан бирга баландпарвоз хисларни уйготганди. Узини "худонинг ердаги сояси", "иккинчи Искандар" деб атаб юрган Мухаммад хам Хитойга куз тикканди.
Боз устига Мухаммаднинг сиёсий мавкеи пасайиб борар, улкадаги ижтимоий ахвол эса нотинч эди. Шох бир катор заифликларга эга булганки, бу муваффакиятлар даврида унча сезилмас, аммо жиддий харбий шароитда реал хавф касб этарди Хусусан, Мухаммад кипчоклардан булган катор лашкарбошиларга ишонмас, тахтга куз тиккан онаси Туркон хотин ва унинг саройига тикиштирилган кариндошлари билан чикишмас, дин пешволарини уз харакатлари туфайли каттик ранжитган эди. Халк кузголонларини (1210 й Самарканд кузголони) шафкатсизлик билан бостиргани, соликлар зулми, турмуш даражасининг пастлиги уни оддий халкдан жуда узоклаштирганди.
Шундай сиёсий шароитда Чингизхон ва Хоразмшох давлатлари уртасида элчилик муносабатлари урнатилди. 1216 йил Чингизхон хузурига Хоразмшох уз элчиларини оборади. Узаро тотувлик ва дустлик карор топиб, икки давлат худудларда совдогарларнинг эркин катновига хохиш билдирилди. Сунг, 1218 йили Хоразмшох янги элчиларни юборади. Бунча жавобан Чингизхон Махмуд Яловоч бошчилигида Xopaзмшoх давлатига элчи юборади. Аммо муносабатлар борган сари кескинлашиб бормокда эди.
1218 йил Чингизхон Хоразмга навбатдаги 500 туя хамда 450 савдогарлардан иборат савдо карвонини жунатади. Бирок Утрор ноиби Иналхоннинг фармонига кура, карвон таланади. Савдогарлар кириб ташланади.
Чингизхон бу вокеадан нихоятда даргазаб булсада, газабини босиб, Ибн Куфрож Бугрони икки ишончли мулозим кузатувчилар билан бирга Хоразмшох хузурига элчи килиб юборади. Чингизхон айбдорни жазолаш, Иналхонни унга топширишни талаб килади. Хоразмшох Чингизхоннинг талабига жавобан элчини улдиришни ва икки мулозимни сокол-мойловини кириб шармандали килиб кайтариб юборишни буюради. Бу вокеалар икки давлат уртасида харбий тукнашув мукаррар эканлигини курсатади.
Хоразм мамлакатининг харбий кудрати, географик холати давлат бошкарувидаги карама-каршилик ва заифликларини обдон урганган Чингизхон ижтимоий-сиёсий вазият уруш учун нихоятда кулай эканини тушунади хамда 1218 йили чакирилган навбатдаги Курултойда харбий харакатлар тактикасини ишлаб чикади.
II
1219 йилнинг кузида Чингизхоннинг деярли 600 минглик кушини турт йуналиш буйича Хоразм ерларига ёпирилиб келади. Угиллари Чигатой ва Уктой Утрор (Сирдарё буйида)га, яна бир угли Жужи Урганчга, Чингизхоннинг узи Бухорога хужум бошлайди.
Аловуддин Мухаммад утказган Машварат (харбий кенгаш) унинг ужарлиги билан нотугри тактикани маъкуллайди. Улкан кушин тор шахарларга булинган холатда жунатилади ва жангларнинг бошидаёк ягона бошкариладиган кушин сунъий равишда парчаланиб, таркок холатга тушиб колади. Умумий назоратдан халос булган бир канча лашкарбошилар илгарилари качонлардир Мухаммаддан курган аламларидан чикиш максадида кул остидаги кушинлари билан душман томонга утиб кетадилар. Корача Хожиб, Сафий Акра, Бадриддин Амид каби саркардалар соткинлик йулига кирадилар.
Аммо оддий халк ва уз ерининг озодлиги учун курашган хокимлар мугуллар истилосига карши жиддий курашга бел боглайди. Утрор шахри Иналхон бошчилигида 5 ой давомида камал холатида боскинчилар хужумларини даф этадилар. Нихоятда катта талофат курган мугуллар куч сафарбар этиб шахарни эгаллагач, унинг химоячиларидан шафкатсиз уч оладилар ва улар буйсунмас шахарни ер юзидан йук килиб ташлаш учун куп харакат килганлар.
Нотенг душманга карши Гурхон бошчилигидаги 400 жангчи 12 кун давомнда Бухоронинг Арк калъасида таслим булмай, умрининг охиригача курашадилар. Аламга минган мугуллар бунга жавобан бухороликларнинг 30 мингини кириб ташлайдилар. 1220 йил мартида Самаркандга карши харакат бошланади. Жанглар натижасида шахарликларнинг 75 фоизи халок булган ёки асирликка олинган.
Самарканд жангидан сунг Аловуддин Мухаммад тахликага тушиб, уз мамлакатидан кочa бошлайди. Аввал Ирокка, сунг Каспий буйларига кетади. 1221 йилнинг февралида у аянчли тарзда вафот этади.
Мугулларга карши мардонавор курашган яна бир тарихий шахс Темур Малик эди. У узи хокимлик килган Хужанд шахрини метин калъага айлантиради. Маълумотларга, кура Чингизхон бу шахарни эгаллашга салкам 70 минг кишини сафарбар этган. Узок муддатли огир жанглардан холсизланган Темур Малик узиниг охирги одамларини 70 та кайикка жойлаб Сирдарё узанидан Урганч ерларига олиб кетади. У ерда унинг кушинлари янги тахт вориси Жалолиддинга кушилади. Урганч химояга тайёрланади.
Чингизхон бу шахар истилосига энг сара 50 минг кишилик аскар кучларни ташлайди. Мугуллар шафкатсиз жанг олиб борадилар. Шахар химоясида сабот турган 76 ёшли шайх Нажмиддин (асл исми-шарифи-Ахмад ибн Умар Хивакий)нинг "Ё Ватан, ё шарафли улим" деб килган хитоби ила хар кайси уй учун жанг олиб борилади. Урганч кураши етти ой давом этади. Халигача мугуллар хеч ерда бунчалик куп талофат курмаган эди.
Жалолиддин Мангуберди Нишопур, Разна, Нисо каби шахарлар атрофида мугулларга кахшатгич зарбалар беради. Газна якинидаги Волиён калъасидаги жангнинг узида мугуллардан 9 мингтаси халок булганди Айникса, 1221 йилнинг ёзида Парвона даштида Кайкур нуёи бошчилигидаги 30 минглик кушин Жалолиддин томонидан тор-мор этилганлиги Чингизхонни гайратга солди. Энди унинг узи Жалолидинга карши кушин тортади. Узаро улжа талашуви аразлаб колиб Сайфиддин Угрокдан ажралган Жалолиддин куп сонли душман олдида чекинишга мажбур булади. Хинд ерларида Жалолиддин яна янги кушин тузишга муваффак булади. Бу кушн харакати туфайли Ирок, Эрон, Грузия ва Озарбайжондаги ватанпарварлар хам мугулларга нафрат билан карайди. 1227 йилнинг сентябрида Исфахон (Эрон) шахри якинида Жалолиддин катта мугул кушинларини маглубиятга учратади.
Аммо имкониятларнинг мураккаблиги хамда ички келишмовчилик туфайли Жалолиддин кушинлари таркок холатга келиб колади. Вактдан фойдаланган мугуллар унинг кароргохида хам фитналар уюштиришга эришдилар. 1231 йил августида Жалолиддин халок булади.
У ун йил давомида Марказий Осиёнинг турли нукталарида мугулларга карши курашди. Уз халки ерининг мустакиллиги ва озодлиги йулида астойдил курашди. Гарчи халок булган булса-да Жалолиддин Мангуберди буйсунмас ватанпарвар, миллий кахрамон сифатида тарихда учмас из колдирди.
Шундай килиб, 140 йил хукмрошшк килган буюк Хоразмшохлар давлати ва уни бошкарган хонадон якун топди.
Ill
Истило нихоятда огир иктисодий-маданий окибатларга сабаб булди. Гуллаб-яшнаган вохалар хувиллаб колди, унлаб шахарлар бутунлай йук булиб кетди. IX-XII асрда яратилган ноёб ёдгорлик ва меъморий асори-атикалар вайрон этилди. Археолог Вяткин Бухоро остонасида топган 320х70м майдондаги ярим метрлик кул катлами ёндириб юборилган ёзма манбалар эканлиги аникланган. Салкам 1 миллион одам кирилиб кетган эди.
Забт этилган улка ва вилоятларни Чингизхон хаётлик пайтидаёк угиллари ва набираларига таксимлаб берди. Шаркий Туркистон, Еттисув ва Мовароунназфга унинг иккинчи угли Чигатой эга булди. Чингизхон вафотидан сунг (1227 й.) Уктой мугуллар давлатининг улуг хокони килиб тайинланди. Туркий ахоли одати буйича подшох коон ёки хокон деб, улус хукмдорлари эса хон деб юритиларди.
Чигатой давлатини бошкаришда узига буйсундирилган халкларнинг юкори табака вакиллари хизматидан фойдаланар эди. У Мовароуннахрни бевосита идора этиш ишларини хоразмлик савдогар судхур Махмуд Яловочга беради. Махмуд Яловоч халкдан турли соликлар ундириб берар эди. Калон дехконлардан олинадиган асосий солик булиб, хосилнинг 10/1 кисмини ташкил килган. Копчур чорвадордан олиниб, "Ясо" конуни буйича ахолидан фойдасига Шулси деб аталган солик ундирилган. Бундан ташкари, мамлакатдаги савдо йулларида жойлашган харажатлари ахоли гарданига юклатилган. Юкоридаги солик ва мажбуриятлардан ташкари ахоли яна махаллий тураларнинг зулмидан азоб чекар эдилар.
Боскинчилар ва махаллий зодагонларининг зулм ва ситамларига карши халк бир неча бор курашга кутарилди. 1238 йилда Бухорога якин Тороб кишлогида бошланган кузголонга шу кишлоклик хунарманд Махмуд Торобий бошчилнк килди. Кузголонга Бухоро рухонийларининг бошлиги Шамсуддин Махбубий хам кушилди. Кузголончилар мугул лашкарларини Бухоро остоналарида тор-мор келтирдилар. Маглубиятта учраган мугуллар Карманага чекинадилар ва Махмуд Яловоч ёрдамини кутардилар. Махмуд Торобий узини Бухоро ва атроф юртларнинг хукмдори деб, Шамсуддин Макбубий эса садр деб расмий равишда эълон килди.
Кармана остоналарида кузголончилар билан мугуллар уртасида каттик жанг булади. Бу жангда мугуллардан 10 минг киши улдирилади. Аммо кузголончиларнинг рахбари Махмуд Торобий ва Шамсуддин Махбубийлар хам жангда халок булади. Махмуд Торобийнинг укалари Мукаммад ва Али кузголонга рахбарликни уз кулларига олган булсалар-да, улар ёшлик ва тажрибасизлик килдилар. Хужандга етиб келган Махмуд Яловоч кузголонни шафхатсизлик билан бостиради ва кузголончилар каттик жазоланади. Махмуд Торобий кузголонининг ахамияти катта эди.
Махмуд Яловоч амалидан четлатилади ва Пекинга хукмдор килиб тайинланади. Чигатой улусига Яловочнинг угли Маъсудбек ноиб хамда ижарадор килиб тайинланади.
XIII асрнинг урталарида мугуллар давлатининг умумсиёсий ахволи огирлашди. Чингизийлар уртасида зиддиятлар кучаяди. 1251 йил Коракурумда чакирилган курултойда зиддиятларга чек куйиш максадида Гулухоннинг бош фарзанди Мунка улуг хокон этиб сайланади. Мунка даврида Чигатой улуси тугатилади. Аммо тез орада Чигагой набираси Олгухон Олтин урдага карши кескин чоралар куриб, 60- йилларда Чигатой улусини кайтадан тиклашга муваффик булади.
XIII асрнинг 70-80 йилларида Мовароуннахрда секинлик билан булсада, шахар хаёти, хунармандчилик ва савдо мунособатлари жонлана Маъсудбек пул ислохрти утказиб, улканинг 16 шахар ва вилоятларида бир хил вазн ва улчовда юкори кийматга эга булган кумуш тангалар зарб эттириб, муомалага киритди Чигатой авлодлари утрок маданий хаётга интилиб, аста-секин махаллий ахоли билан кушилиб кетадилар. Улар урта хокимиятларини мустахкамлаш максадида ислом динидан фойдаланадилар Чигатойнинг набираси Муборакшох (1364й.) мугул хукмдорларидан биринчи булиб исломни кабул килган.
Чигатай хонларидан бири Кебек (1318-1326 й) вохасидаги кадимги Насаф шахри ёнида узига сарой курдирган. Сарой мурул тилида "карши" деб юритилган. Кейинчалик бу сарой атрофида янги шахар кад кутарада ва у хам "Карши" деб атала бошланади.
Кебек давлатни идора этиш тизимини ва унинг иктисодий Хаётини тартибга солиш максадида маъмурий ва пул сохасида ислохот утказади. Бу ислохотлар кадимий аньаналарга бардам бера олмаган булсада, у Мовароуннахрда феодал давлатни мустахкамлашда ижобий роль уйнади. Кебек даврида ички ва ташки савдони яхшилаш максадида мамлакатда ягона пул жорий килинди.
Чигатой улуси хукмдорлари даврида ерга эгалик килишнинг турт тури мавжуд эди 1. Мулки девон, яъни давлатга карашли ерлар; 2. Мулки инжу-хон ноиблари ва уларнинг авлод-аждодларига карашли ерлар; 3. Мулки ваткф-масжид, Мадраса, хонока, мозор ва макбараларга ерлар; 4. Хусусий мулк ерлар;
1269 йилда Чигатой улуси икки кисмга булиниб кетади: Унинг Шаркий кисмида-Шаркий Туркистон Еттисувда мугулларнинг Дуглат амирлиги, гарбий кисмида эса Моворауннахр амирлиги ташкил топади. 1348 йилдан бошлаб Мовароунахр яъни Чиратой улуси хукмронлик килиш мугуллардан булган Туглук 1363 йилда, унинг вафотидан cунг эса угли ихтиёрига утадн.
Мугуллар боскини улкамиз моддий ва маданияти тараккиётини бир неча юз йиллар оркага юборди.
XIII асрнинг иккинчи ярми ва ХIV аср бошларида фан, адабиёт, маьрифат ва маданиятнииг айрим тармоклар тиклана бошландин. Меъморчилик ва бунёдкорлик йулга куйилди. XIII аср урталарида Бухоро, Маъсудия ва Хония номи билан шухрат топтан мадрасалар бино килинди. Бу даврда форс-тожик шеъриятининг йирик намояндалари олиддин Румий, Саъдий Шерозий, Амир Хисров Дехливий каби йирик сиймолар яшаб ижод эттан. Бу Хоразмда ахлок, одоб ва такводорлик асосида тилдаги адабиёт ривож топа бошлайди. Кейинчалик у «Чигатой адабиёти» номини олади. Шу билан бирга Хоразмнинг марказий шахри Урганчга яна олимларлар, меъмору мусаввирлар туплана бошлайди. Кейинчалик улар Амир Темур давлати карор топгач, фан ва санъат тараккиётига катта таъсир курсатади.

АМИР ТЕМУР ДАВРИДА УЗВЕК ДАВЛАТЧИЛИГИНИНГ ЮКСАЛИШИ ИЖТИМОИЙ. СИЁСИЙ, ИКТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ХАЁТ


РЕЖА:
1. Амир Темурнинг улкан салтанат ташкил этиши.
2. Марказлашган Темур давлатининг маъмурий ва харбий тузилиши. Темур тузуклари.
3. Темурийлар даврида ижтимоий, маданий хаёт.
XIV асрнинг 50-60 йилларида Мовароунахрда феодал таркоклик гоятда кучайиб, узаро кураш янада кескинлшади. Хондамирнинг ёзишича, улус 10 га якин мустакил бекликларга булиниб кетган. Самарканд вилоятида Амир Баён Сулдуз, Кешда Амир Хожи Барлос, Хужандда Амир Боязид Жолоир, Балхда Улжайту Сулдуз, Хисори Шодмон чегарисида Амир Хусайн ва Амир Яссавийлар узларини хокими мутлан деб эълон киладилар.
Узаро ички зиддияглар кизиган, мугуллар зулмига карши махаллий ахоли харакатлари бошлзнган бир даврда мамлакагда янги сиёсий куч етилмокда эди. Киска вакт ичида буюк салтанатни вужудга келтирган сокибкирон Амир Темур сиёсат майдонида дастлабки кадамини куймокда эди.
Амур Темур Кеш шахри якинида Хужа илгор кишлоги (Яккабог)да 1336 йил 9 апрель куни уз замонасининг нуфузли барлос уругларидан бири Тарагой Баходир оиласида дунёга келди. Темурга ёшлигидан уз даврининг машхур илм ва тарикат билимлари сокиблари булган шайх Амир Кулол, Абу Бакр Тайободий, Сайид Барака сингари муборак зотлар устозлик килганлар.
Айни пайтда Темур ёшлигидан харбий машкларни пухта урганиб, бу сохада хам уз макоратини ошириб борган.
XIV асрнинг 50 йиллари охирида Мовароунахрда амирларнинг узаро кураши кучайиб, Амир Казогок улдирилади Мамлакатда сиёсий парокандалик авжига чикиб, хар жихатдан огир танглик содир булади. Бундай вазиятдан фойдаланган Мугул хони Туглуч Темур 1360-1361 йилларда Мовароуннахрга бирин кетин икки марта бостириб киради. Бирок Мовароуннахр амирлари мугул боскинчиларига карши курашга журъат эта олмадилар. Амир Темурнинг амакиси Кеш вилоятининг хукмдори Хожи Барлос Хуросонга кочади.
Амир Темур мугуллар узбошимчалигига йул куймаслик Туглун Темур хизматига киради. 25 яшар Амир Шазхрисабз хокими этиб тайинланади. 1362 йилда у хокими Амир Хусайн билан якин булиб, улар мугуллар хукмронлигига карши курашишга ахд киладилар.
Бу кккала амир аввал бошда бир-бирлари билан дустлик ришталарини мустакамлашга харакат киладилар. 1363-1364 йилларда улар кушин туплаб Сейстон, Бадахшон ерларига муваффакиятли юришлар киладилар. 1364 йили Туглук Темур Мугулистонга чекинишга мажбур булади. Бирок 1365 йилда Туглук Темурнинг угли Илёсхужа катта кушин билан Мовароуннахрга хужум килади.
Чиноз якинидаги Чирчик дарёси буйида машкур «Жанги лой» (лой жанги) булиб утади. Аммо бу жангда Амир Хусайн танг холатга тушиб колади. Бунинг натижасида каттик жала куйиб турган бир вазиятда уларнинг кушини катга талофат бериб чекинишга мажбур булади. Голиб Илёсхужага эса Самарканд томон йул очилади.
Лекин кейинчалик Амир Темур ва Амир Хусайн уртасидаги алокалар бузилиб, узapo ракобат ва ихтилофчилик хатти-харакатлари кучайиб борди.
Сарбадорлар харакаги дастлаб XIV асрнинг биринчи ярмида Хуросон ва Эронда кенг таркалган булиб, у мохият эьтибори билан мугуллар давлатини агдариб ташлашга каратилган эди.
60-йилларда сарбадорлар харакати Мовароунахрда мугул хонлари хужуми муносабати билан кучайиб кетди. Самарканд харакат марказига айланди. Кузголонга толиби илм Мавлонзода Самаркандий, оксокол Абу Бакр ва Хурдаки Бухорийлар бошчилик киладн. Илёсхужа аввал Самаркандни, сунгра эса бутун Мовароунахрни ташлаб чикиб кетишга мажбур булди. Шахарда халк хокимияти урнатилди ва айрим ислохотлар утказилди. Улар жумласига молу мулкларни чеклаш, солик ва мажбуриятларни камайтириш, камбагалларга имтиёз ва енгилликлар беришни киритиш мумкин.
Темур ва Хусайнлар Самаркандга келишади ва сарбадорлар рахбарлари билан учрашади, Амир Xусайн уюштирган машьум фитна натижасида сарбадорлар рахбарларининг айримлари улдирилади.
Темур ва Хусайн уртасида бошланган зиддият ва низолар 1370 йнлдаги Балх жангида уз поёнига етади. Голиб чиккан Темур Мовароуннахр марказидаги ерларнинг танхо хукмдорига айланади.
Мовароуннахр мугуллардан озод килиниб, мустакил давлат барпо этилган булса-да, бирок мамлакатда халк баркарорлик, тинчлик урнатилган эмас эди. Бир томондан, айрим вилоят хукмдорлари Амир Темур хокимиятини тан олишдан бош тортиб турган булса, иккинчи томондан, мамлакатнинг шаркий ва шимолий кисмлари нотинч эди.
Бу орада Амир Темур Мугулистон хокими Камариддин билан йигирма йил (1371-1390) мобайнида етти марта уруш килиб, галаба козонди. Темур узига иттифокчи деб билган Тухтамишга ёрдам курсатиб, уни Ок Урда хони Урисхон тахтига утказади. Тухтамиш эса Олгин Урда ерларига хам кириб боради. Муваффакиятлардан эсанкираган Тухтамиш Темур ерларига хам куз олайтира бошлади ва очикдан очик унга карши курашга утади. Натижада Амир Темур Тухтамишга карши уч марта кушин тортишга мажбур булади. 1389 йилда Жиззахнинг Аччик мавзейида, 1391 йили кундузчада ва 1395 йили Терек дарёси буйида жанглар булиб утди.
Амир Темурнинг Тухтамиш устидан галабаси, факат Урта Осиё учун эмас, балки Европа, шунинг-дек рус князликлари учун хам ахамият касб этган эди.
Амир Темур давлат чегараларини кенгайтиришга хам эътибор берди.
Бу даврда Олтин Урда, Хуросон ва Эронда хукм сурган ижтимоий-сиёсий вазият унинг учун кул келади. 1381 йил Темур Хиротни эгаллади 1381-1384 йиларда Эроннинг катта кисми буйсундирилди. Уч йиллик (1386-1388) харбий юришлар окибатида Жанубий Озарбайжон, Ирокнинг шимолий кисми, Гуржистон ва Арманистондаги ерлар эгалланади. У беш йиллик ypyш (1392-1396) давомида гарбий Эрон, Ироки Ажам ва Кавказни эгаллайди. 1399-1404 йиллардаги етти йиллик уруш, энг шиддатли ва энг йирик жанглардан булиб, унинг окибатида Шомнинг Халаб, Хумс, Баалбек, Дамашк каби йирик шахарлари ва Ироки Арабнинг Убулистон улкаси билан Багдод, шунингдек Туркиянинг катта кисми эгалланди. Сараланган кучли армияга эга бултан Боязид I 1396 йили Европа бирлашган кучлари устидан галабага эришгач, бутун китъани босиб олиш ниятида эди. Шу боис турк султони Боязид I га карши жангга шайланди. Жанг 1402 йилнинг 20 июлида Ангара шахри якинида булиб утади. Салкам 400 минг аскар катнашувидаги узок муддат тайёрланилган уруш Темурнинг галабаси билан тугайди. Боязид устидан козонилган галаба билан Амир Темурни Франция кироли Карл VI, Англия кироли Генрих IV хамда Кастилия ва Лион кироли Генрих III табриклаб, Темурга уз номаларини юборади. Чункн Сохибкирон уйгонаётган Европага улкан хавф солиб турган Усмоний турклар давлатига зарба бериб, бутун Европанинг холоскорига айланган эди.
Кичик Осиёдан Самаркандга кайтган Амир Темур 1404 йилнинг ноябрида 200 минг кушин билан Самарканддан Хитой сафарига чикди. Бирок Хитой устига юриш Амир Темурнинг тусатдан вафот этиб колиши (1045 й 18 феврал) туфайли амалга ошмай колди.
Шундай килиб, Амир Темур Кора денгиздан Шаркий Хиндистонгача, Урол тогларидан Форс курфазигача булган катта худудда уз салтанатини барпо этади.
II
Амир Темур давлати кенг тармокли бокшарув ва маъмурий тизимга эга булган. Гарчи уша даврда турк ва мугул кабилалари орасида кабул килинган коидага биноан Давлат тепасида расман чингизийлар сулоласига мансуб кугирчок хонлар-аввал Мухаммад Суюрготмиш, кейин угли Махмуд Султон турган булса-да, мазкур тизим ягона хукмдор-Амир Темурга буйсундирилган эди.
Бошкарув икки идорадан: даргок ва вазирлик давондан иборат булган. Даргохни Олий хукмдор бошкарган, унинг девонлар, махаллий -хокимият идоралари билан богланиб туриш ишлари Олий девон зиммасида булган.
Олий девонда-ижроия хокимиятда бош вазир, харбий вазир, мулкчилик ва солик ишлари вазири, молия вазири турган. Сархадлар ва тобе мамлакатларнинг билан шугyллaнyвчи яна уч вазир булган, улар хисобот бериб турган.
Девон хузурида диний ишлар билан боглик масалалар буйича кози, мамлакат фукаролари ишлари шугулланувчи фукаролик козиси, олий рухонийлар мартабалари-арзбеги, садри аъзам, шайхулислом ва ахдос кози мансаблари таъсис этилган.
Маъмурий жихатдан Амир Темур давлати ноиблар ва туманларга булинган, Мовароуннахрдан уз тасарруфидагн барча ерларни Амир Темур улусга булди. Тунгич угли Мукаммад Жахонгирга Балж вилояти, иккинчи угли Умар Шайхга Форс вилояти, учянчи угли Мироншохга Озорбайжон, Ирок ва Арманистон, кенжа угли Шохрухга Хуросон, Журжон, Мозондорон, Сеистон берилди.
"Мен уз давлатим биносини ислом ахкомларига мувофик равишда курдим",- деган эди Амир Темур,-уни тура ва тузук асосида бошчардим, узимнинг кундалик фаолиятимда ниманики килган булсам, барчасини конунга асосланган холда амалга оширдим".
Амир Темур хаётлик давридаёк унинг харбий санъат ва давлат бошкариш услубига багишланган махсус эсар яратилиб, у "Темур тузуклари" номи остида шухрат топган. Бу асар шахсан Темурнинг огзидан ёзиб олинган, деб хисобланади. Унда давлатни бошкаришда кимларга таяниш, тожу тахт эгаларининг йуналиши ва вазифалари, вазир ва кушин бошликларини сайлаш, сипохларнинг маоши, мамлакатни идора этиш тартиби, давлат арбоблари ва кушин бошликларининг бурчи ва вазифалари, амирлар вазирлар ва бошка мансабдорларнинг тожу тахт олдида курсатган алохида хизматларини такдирлаш тартиби ва бошкалар хусусида баён этилади.
Амир Темур фикрича, давлат хизматчилари, хусусан вазирлар турт зарур хислатга эга булишлари лозим. 1) олийжаноблик ва улугворлик; 2) акл-фаросатлилик; 3) раият ва кушин ахволидан хабардорлик; 4) сабр чидамлилик ва тинчликсеварлик.
Амир Темур мухим давлат ишларини хал этиш учун чакириладиган кенгашларга катта ахамият берган «уз ишларимнинг ундан туккиз кисмини мен кенгашлар оксоколлар, амирлар, вазирлар, аклли ва купни курган кишилар маслахати асосида, факат бир кисмини килич ёрдамида хал килдим»,-деган эди. Кенгашнинг карорисиз Амир Темур хеч кандай ишга киришмас эди.
Давлат бошкаруви тизиминннг энг мухим таркибий кисми кушин булиб, уни такомиллаштириш ва мустахкамлашга Темур алохида ахамият берган. Амир Темур жахон харбий санъати тарихида биринчи булиб кушинни жанг майдонида етти кулга (кисмга) булиб жойлаштириш тартибини жорий килди. Темур уз армиясининг жанговор тайёргарлигига алохида эътибор бериш билан биргаликда, у аскарларнинг рухий-маънавий холатига хам шунчалик катта ахамият берган, уларнинг моддий таъминоти тугрисида хам доимо гамхурлик курсатган. У уз тузукларида хам бунга алохида тухгалиб утган. Шунинг учун хам унинг садокатли, темирдек мустахкам, жанговор кушини хамиша зафарлар кетидан зафарлар кучди.
Амир Темурнинг мухим тарихий хизматларидан бири шулки, у уз она юрти-Мовароуннахрни тор, бикик холатдан кенг доирага олиб чикиб, уни бошка географик кенгликлар билан якиндан боглаб, улар уртасида хар тарафлама иктисодий, тижорат ва бошка алокаларни узаро манфаатли асосларда кучайтиришга катта эътибор берди. Турли мамлакатларни богловчи савдо карвонлари бехатарлиги, осойишталигини таъминлаш, айникса Буюк ипак йули шухратини тиклаш борасида килинган саъй-харакатлар бу борада мухим ахамият касб этади. Натижада Шарку-Гарб, Жанубу-Шимол уртасидаги элчилик, дипломатик ва савдо-тижорат муносабатлари янада кучайди, бу эса Темур давлатининг ижтимоий-иктисодий ва маданий юксалишида хал килувчи роль уйнади.
Амир Темур мохир дипломат сифатида кайси мамлакат билан алока боглашга йул тутса, у даставвал, икки уртадаги хар бир масала, муаммони урушсиз, низоларсиз тинч, музокаралар йули билан хал этишга интилган, бошка хукмдорларни шунга даъват этган. Уруш харакатларига эса факат ноилож холлардагина изн бериларди. Хусусан, Сохибкироннинг Олтин Урда хони Тухтамшихон, Туркия султони Боязид Йилдирим сингари хукмдорлар билан аввал бошда олиб борган мулокоту ёзишмалари хам бундан яккол гувохлик беради.
Амир Темур уз салтанати ва айникса, унинг пойтахти Самарканднинг ободонлигига алохида ахамият берди. Унинг хукмронлиги даврида Табризда масжид, Шерозда сарой, Бахдодда Мадраса, Туркистонда Амад Яссавий кабри устига макбара барпо килдирди. Худди шу даврда Самаркандда Шохи Зинда меъморий ёдгорликларининг макбаралари, хозирги вактда Бибихоним номи билан машхур булган Жомъе Масжиди, Гури Амир дахмаси, Кешда Оксарой, Куксарой ва Бустонсарой кабилар бунёд этилди. Пойтахт атрофида гузал боглар яратилди.
III
Амир Темур валиахд этиб набираси Пирмухаммадни тайинлаган эди. Бирок Мироншохнинг угли Халил Султон Мирзо 1405 йилнинг 18 мартида Самаркандни эгаллаб, узини "Мовароуннахрнинг олий хукмдори" деб эълон килди.
Бир неча йил тухтовсиз давом этган урушлар натижасида бир канча темурий шахзодалар, шу жумладан валиахд Пирмухаммад оламдан утди, кудратли салтанат ларзага келди ва у парчаланиш сари юз тутди.
1409 йил Темурнинг кенжа угли Шохрух Мовароуннахр ва Хуросонни эгаллаб, Мовароуннахрни тунгич угли Улугбек ихтиёрига беради. Узи эса Хиротга кайтиб, Хуросон давлатини идора кила бошлашни давом этдиради.
Улугбек Самарканд тахтини эгаллаган пайтида 15 ёшли успирин йигит эди. Шунинг учун Шохрух тажрибали амир Шохмаликни унга оталик килиб тайинлайди. Икки йилдан сунг яъни 1411 йилдан бошлаб Улугбек то умрининг охиригача (1449) Мовароуннахр мамлакатини танхо бошкаради.
Улугбек асосий фаолиятини давлатни идора килиш, илм-фанни равнак топтириш, мамлакат ободончилигини яхшилашга багишлади.
Улугбек ноилож холлардагина кушин тортишга мажбур булган. 1414 йили у Фаргонада Амирак Ахмад исёнини, 1425 йил мугуллар харакатини бостиришда мувафакиятли булди. 1427 йилги Даштн кипчоч хукмдорларидан Барок углонга карши юриши Улугбекка нихоятда кимматга тушди. 1428 йил Абулхайрхон бошчилигида Дашти кипчок давлати билан куп бор тухнашувларга тугри келди. Бунинг окибатида эса аста-секин Мовароунахр давлатининг парчаланиш ва заифлашиш жараёни юз берди.
Мухаммад Тарагой Улугбекнинг тарихдаги урни унинг давлат арбоби сифатидаги куп йиллик фаолиятидан кура хам афзалрок буюк олимлик, илму урфон хомийси макомидаги улкан хизматлари билан белгиланади. Улугбек фармони билан 1417 йилда Бухорода, 1417-1420 йилларда Самаркандда ва 1433 йилда Гиждувонда мадрасалар кад кутарди.
Улугбек атрофида уюшган куплаб буюк комусий олим сохиблари-Козизода Румий, Гиёсиддин Жамшид Коший, Мухаммад Али Кушчи, Мухаммад Хавофийлар илм-фаннинг турли сохаларида, айникса астрономия, математика сингари аник фанлар буйича баракали ижод килдилар хамда узларидан салмокли илмий мерос колдириб кетдилар. Улугбек расадхонасида 1018 та юлдузлар харакати урганилиб жадвал тузилди. Унинг каламига мансуб "Зижи Курогоний" асари узининг илмий ечимлари, хулосалари билан хозирга кадар хам жахон олимлари эьтиборини козониб келмокда.
Мирзо Улугбек "Турт улус тарихи" номли тарихий асар хамда мусикага багишланган беш рисола хам ёзади.
Хуросон ерларида эса Султон Хусайн Байкаро даврида сиёсий баркapopликни саклаш халк турмуш даражасини кутариш, ободончилик борасида куплаб ишлар амалга оширилди. Машхаддаги Гавхаршод масжиди, Марв ва Хиротдаги бир катор биноларнинг таъмирланиши, Ихлосия мадрасаси, "Кудсия " масжиди, "Сафоия" хаммоми, "Шифоия" даволаш уйи каби иншоотлар шу даврдаги ишлар жумласидандир. Бу даврда шеърият ва рассомлик борасида алохида мактаб юзага келди.
Шундай килиб, Темур ва темурийлар даврида улкамизда фан ва маданият барк, уриб усди, ривожланди ва камол топди. Фан ва маданиятнинг кайси бир сохасини куздан кечирмайлик, диёримиз XIV-XV асрларда жахон цивилизациясининг олдинги сафларидан жой олганлнгининг гувохи буламиз. Темурийлар сулоласи даври жахон фани ва маданиятининг Мирзо Улугбек, Алишер Навоии, Баховуддин Накшбанд, Хожа Убайдуллох Ахрор каби улуг вакилларни етиштириб берди. Бу даврда замонасининг истеъдодли шоирлари ва адиблари Лутфий, Бобур, Абдурахмон Жомий ва яшаб ижод этишган. Лутфий нафис узбек тилида асарлар ёзиш билан бирга тожик тилида хам касидалар битди. Лутфийнинг "Зафарнома", "Гул ва Навруз" достонлари шу давр бадиий адабиётининг дурдоналаридан биридир. Бу давр маданияти тараккиётида улуг шоир Абдурахмон Жомийнинг роли буюкдир. Жомийнинг йирик ва машхур асари еттита катта достондан иборат "Хафт авранг", "Бахористон" кабилардир.
Алишер Навоий хомийлигида Мирхонд, Хондамир, Васифий ва бошка тарихчилар ижод килдилар Хондамир 63 йиллик умри давомида тахминан 13 та асар ёзган, улардан бизгача саккизтаси етиб келган.
Темур ва темурийлар даврининг улкан муваффакиятларидан бири тасвирий санъатнинг гуркираб усганлиги булди. Уз замонасининг машхур рассоми Камоллиддин Бехзод узининг хайратомуз рассомчилик санъати билан "Монийи соний" (иккинчи Моний) ва "Шарк Рафаэли" номи билан жахонга машхур булган.
Камоллиддин Бехзод томонидан яратилган шоир Абдулло Хотифий, Хусайн Бойкаро, Шайбонийхон портретлари, Саъдийнинг "Бустон" китоби ва Низомийнинг "Хамса"сига ишланган расмлар халкнинг нодир ёдгорликлари сифатида Тошкент, Санкт-Петрбург, Лондон, Техрон ва бошка шакарларнинг музей ва кутубхоналарида сакланмокда.
XIV-XV асрлардаги Мовароуннахр ва Хуросонда моддий ва маънавий тараккиётнинг тамал тошини улуг бобомиз Амир Темур куйган эди.

УРТА ОСИЁ ХОНЛИКЛАР ДАВРИДА


РЕЖА:
1. Шайбонийлар давлатининг шаклланиши ва ундаги ижтимоий иктисодий ва маданий хаёт.
2. Хива, Бухоро ва Кукон хонликларининг шаклланиши.
3. Хонликлардаги иктисодий-ижтимоий ва маданий ахвол.

Шайбонийлар даврини тахлил этишда бу сулоланинг илдизи, шажарасини урганмок музхимдир. Шайбон-6у Чингизхоннинг катта угли Жужининг бешинчи фарзанди булиб, отасига тегишли булган хозирги Козогистоннинг жуда катта хухудларида хукмронлик килган. Ушбу улусга кейинрок унинг авлодлари Баходирхон, Жучи Буко, Бадакул, Минг Темур, Пуладхон, Абулхайрхон ва бошкалар эгалик килишган. Шайбонийлар сулоласининг кучли ривожланган ва бевосита Мовароуннахрга алокадор даври Абулхайрхоннинг набираси Мухаммад Шайбонийхон номи билан боглик.


У 1451 йилда тугилган. Бобоси, узбеклар давлатининг, Мирзо Улугбекнинг куёви Абулхайрхон ва отаси Шох Будог Султон улимидан сунг бошланган киргинлардан Монароуннахрга кочиб кутулган. Аввал Самарканд, кейин Бyxopo мадрасаларида таълим олган. Узок харакатлар натижасида нуфузли рухоний ва харбий шахслар ёрдамида XX аср охирларига келиб Мухаммад Дашту кипчок номи билан (машхур булган ерларда уз хукмронлигини урнатишга муваффак булади. Олдига куйган асосий максади Туркнстон заминидаги, сиёсий бекарорликни тугатиш, кучли марказлашган давлат тузиш эди.
3-4 йиллик юришлар туфайли Кизил Урда, Хоразм, Бyxopo, Шахрисабз, Самарканд ерларини эгаллайди. Узаро худудий жанглар ва бекаpopликдан тинкаси куриган халк унга айтарлик каршилик хам курсатмаган. Асосий ракиби саналмиш Бобурни изма-из таъкиб эта бориб, Тошкент, Андижон ва Кашкадарё вохаларини кул остига утказган. Кейинрок Хирот, Астробод, Журжон ерлари хам эгалланган. 1510 йилдаги улимига кадар Марказий Осиёда улкан давлатни ташкил этишга улгурган эди. Бухоро номини (1557 йилдан расман) олган бу давлат Каспий денгизи этакларидан Хитойгача, Сирдарё хавзасидан Афгонистон марказигача булган худудда жойлашган эди.
Мухаммад Шайбонийхон мамлакатига ундан кейин амакиси Кучкинчихон эгалик килади. Бобур ва эроний кушинлар юришлари туфайли мамлакатда сиёсий ва иктисодий инкироз авж олганлигига карамай давлат сакланиб колади. Мухаммаднинг жияни Убайдуллахон даври (1533-1539й.}да кулдан кетган ерларни бирлаштириш жараёни муваффакиятли кечади. Олти марта амалга оширилган Хуросон юришлари натижасида мамлакат саркадлари хатто кенгая бошлайди. Аммо Убайдуллахоннинг бевакт улими давлат тарихида яна парокандаликни бошлаб беради. Унинг угли Абдулазизхон Бухорода, Кучкинчихоннинг угли Абдуллатиф Самаркандда, Пирмухаммадхон Балх ва Бадахшонда, Навруз Ахмадхон Тошкент ва Туркистонда, Искандархон Карманада ва хокимликларини урнатиб оладилар.
Шайбонийлар томонидан марказлашган давлат тузишнинг учинчи харакати Искандархоннинг угли Абдуллахон даврида амалга оширилади. Катъий чоралар туфайли 1573 йилда Балх, 1578 йилда Самарканд, 1582 йилда Тошкент, 1583 йилда Фаргона, 1584 йилда Бадахшон, 1588 йилда Хуросон ерлари битта марказга буйсундирилади.
Аммо уз угли Абдулмумин фитнаси Абдуллахон улимига сабаб булиб, шайбонийлар сулоласининг даврига хам чек куяди.
Шайбонийлар давлатни бошкариш тизимшш темурийлардан андоза сифатида олганлар. Аммо у вактда кенг кулланилган суюргол тизими кескин чекланган. Ягона макон тамойилини бузувчи бу тизим мамлакатни битта марказдан бошкариш имкоииятига эга эди. Хокимият хон кулида булган. У жуда ахамиятли карорлар кабул килар, вилоятларии ишини уз ноибларига топширар, мамлакат хазинасини назорат этарди. Аммо бу мутлок. хокимият эмасди. Давлат микёсидага мухим муаммолар рухонийлар, юкори табака вакиллари, лашкарбошилар, кабила ёки уруг оксоколари иштирокидаги кенгашда мукокама килинарди. Кенгаш ишида хоннинг сузи утмай колиши хам мумкин булган. Бу холатга йул кумаслнк учун хон тегишли мансабларга узага якин одамлар тайишгашга харакат килган.
Бошкариш тизимида давлат маслахатчилари- оталиклар, вилоят ноиблари, рухонийларнинг нуфузи юкори булган. Сарой кошида эса иктисодиёт, хазина, солик ва бошка девонлар ташкил этилган эди.
Сиёсий карама-каршиликларга карамай, шайбонийлар мамлакатида иктисодий ютуклар талайгина булган 61 хил хунармандчилик тури, шу жумладан янги сохалар, чуян куйиш, замбарак вa милтик ясаш, шиша тайёрлаш ва бокшалар бор эди. Дехкончиликда илгор технология-сунъий сугориш тизими Зарафшон канали, Окчопсой сув омбори ривожлана борган. Ерни ардоклаш, мулк муносабатларини самарали ташкил этишга каратилган бир катор фармонлар уз ролини уйнаган. Хом ошёнинг Myл-куллиги уз навбатида бозор, савдо ва шахар хаётининг ривожига туртки берар эди. Мамлакатда пул ислохатининг амалга оширилганлиги, хусусан "ашрофий" тилла тангаларининг зарб этилиши, Бухорога Иван Грозний элчиларининг ташрифи, савдо карвонларининг Хиндистонгача ташкил этилганлигини таъкидлаш лозим.
Шайбонийлар давридаги таълим тизими айникса диккатга сазовор. 100 йил ичида 2б мадрасанинг барпо этилиши жуда катта ахамиятга моликдир. Бу мадрасалар хокимларнинг ва уларнинг аёллари маблаглари хисобига барпо эгилган ва шунга кура аксарияти уларнинг номлари билан аталган. Мадрасаларнинг харажатлари, талабаларнинг нафакалари биринчи бор давлат зиммасига утказилган эди. Мир Араб мадрасаси, Чорбакр касри, Калон масжиди каби улкан ва нихоятда чиройли бинолар, машхур Бухоро деворлари, ёпик бозорлар, карвонсарой ва хонаколар шу даврда барпо этилганди.
Мамлакат пойтахти Бухоро шаркнинг маданий марказларидан бирига айланган эди. Хатто Алишер Навоий кошидаги масканлардан чиккан Камолиддин Биноий, Мухаммад Солих, Ибн Резбехон, Исомиддин Иброхим, Муллажон Шерозий каби шоир ва олимлар шу ерда шухрат топишган. Тарих, фалсафа, фикх, тилшунослик, математика ва шеърият яхши ривожланиш боскичида булган.
Мукаммад Шайбонийхоннинг узи кенг илмли, нозик-табиат шоир булганлиги, узи билан хатто харбий харакатлар даврида хам кутубхонасини олиб юриши, Убайдуллахон, Абдуллахон, Абдулазизхонларнинг узлари хам шеъриятда уз номларини колдирганликларига бирталай тарихий далиллар мавжуд.
Шу билан бир каторда ясок, совари, сугим, тортик, пешкеш, отлиг ва бошка номдаги 90 дан ортик соликлар халк зиммасида булганлигини хам таькидлаш даркор. Бу соликлар жуда катъий тартибда ундирилар, айникса Абдуллахон даврида туламаганлар учун махсус кушимча жазо чоралари жорий этилган эди. Унга кура солик туловчи уз мажбуриятларини этиши, пули булмаганда бирор буюм ёки жихоз бериши, у булмаганда ишлаб бериши, иш кобилияти булмаганда аъзоларидан биринииг ишлаб бериши талаб этилар эди.
Хива хонлигининг ташкил топиши. Шайбонийлар давлати тарихида кузатилган инкироз даврларида у ёки бу худудда янги давлат тузилмалари пайдо булар эди. Марказлашган давлат бошкармасининг таъсири бироз пасайиши билаи хоразмлик Элбарсхон Кучкинчихонга буйсунишдан воз кечиб узи ноиблик килаётган ерларни мустакил идора эта бошлаган. Убайдуллахон ва Абдуллахонларнинг юришлари натижасида маълум муддат Бухоро хукмронлиги тан олинган булса-да XVI аср давомида Хоразм худуди алохида давлат сифатида шакллана борган. Шайбонийлар сулоласининг бардам топиши туфайли Хива хонлиги эълон килинган. Бу давлат тарихида турли ислохот ва тадбирларни утказган, айрим тадбирлари хамда фаолиятларига кура ахамиятли боскич кахрамони сифатида куйидаги рахбар шахсларнинг даврларини санаб утиш мумкин:
1. Элбарсхон 1512-1536 й.
2. Араб Мухаммад 1602-1623 й.
З. Асфандиёрхон 1623-1643 й.
4. Абулгозихон 1643-1б63 й.
5. Анушахон 1663-1687 й.
6. Шохниёз 1688-1702 й.
7. Араб Мухаммад 1702-1714 й.
8. Шергозихон-1715-17288.
9. Элбарсхон 1728-1740 й.
10. Мухаммадамин 1763-1790 й.
11. Авазхон 1790-1804 й.
12. Элтузар 1804-1806 й.
13. Мухаммад Рахимхон 1806-1825 й.
14-Мухаммад Рахимхон Феруз 1863-1910 й.
Бу даврлар узининг ута зиддиятлилиги, карама-каршилиги билан шархланади. Номлари келтирилган хонлардан иккитасининг кузига мил тортилганлиги (кургошин эритиб куйиш), учтасининг фитна курбони булганлигининг узи хам фикримиз далилидир.
Давлат уpyр-кариндошчилик тартиблари асосида бошкарилар махаллий бекликларга улуг хон уругларидан кимдир тайинланар, хоннинг узи эса мугуллар одатларига кура ок кигизга утказилган холда уз лавозимига киришар эди. ахолиси туркий кабилалар-киёт, кунгирот, уйгур, найман, кангли ва маннгитлардан иборат булган.
Хива хонлиги тарихи бекликлараро ва ташки душманлар билан булган тинимсиз урушларга жуда бой булган. Хали калмиклар, хали козоклар, дам ураллик казаклар ёки туркманлар юришлари, Бухоро билан олиб бориладиган доимий урушлар, ички харбий низолар мамлакат иктисодининг ривожи йулидаги доимий тусик эди. Ташки, ички савдога асос йук, сотиладиган махсулот такчиллиги давлат харажатлари учун асосий маблагларни халкка сочиладиган соликлар эвазига коплашга каратилган сиёсатни белгиларди. Бу уз навбатида, ахолининг кашшоклашувига, турмуш даражасининг ута пастлигига сабаб эди. Хива хонлиги тарихида бир неча марта оммавий очарчилик холатлари булганлиги манбалардан маълум.
Бухоро давлати. Шайбонийлар сулоласи давридан бошлаб Мовароуннахрнинг аксарият худуди Бухоро шахридан туриб бошкарилди. 1557 йили Абдуллахон расман мамлакатни Бухоро давлати деб эълон килган ва бу давлат 1753 йили амирлик деб аталгунга кадар хонлик деб юритилган. Шайбонийлардан сунг мамлакатни 1601 йилдан 1747 йилгача аштархонийлар (ёки жонийлар) сулоласи вакиллари бошкариб келишган. Бу борада Имомкулихон (1611-1642), Абдулазизхон (1645-1680), Субхонкулихон (1680-1702)ларнинг даврлари тарихий вокеаларга жуда бой, ривожланиш ва тараккиёт боскичлари булган. Мамлакат иктисодиётини тиклаш, савдо йулларини очиш, курилишга катта эътибор каратилган. 1747 йили аштархонийларнинг сунгги намоёндаси Абулфайзхоннинг улимидаи сунг, мамлакатнинг катта кисмини эгаллаб олган Эрон шохи Нодиршохнинг ноиби Мухаммад Хакимбийнинг угли Мухаммад Рахимбий Бухоро тахтини хам банд этади ва 1753 йили узини амир деб, мамлакатни эса амирлик деб эълон килади. Бухоро амирлиги тарихи 1920 йилнинг 2 сентябрига кадар давом этган.
Кукон хонлиги. Бухоро хони Абулфайзхоннинг бекарор бошкарув сиёсати натижасида мамлакат таназзулга юз тутади. Парокандалик, таркоклик барча сохаларида аник кузга ташланмокда эди. Ана шундай вазиятда Эрон шохи мамлакат худудини бир чеккадан эгаллай бошлайди. Гарбда Хива хонлиги, шимолда козоклар хонлик ерларини узлаштириш пайига тушадилар. Хеч кандай каршиликка учрамаётган ташки душман юришларига ечимини топмаган ички муамолар кушилиб кетади. Вазиятдан фойдаланган айрим вилоят ва хаттоки шахарлар уз мустакиллигини эълон кила бошлайди.
1710 йили Куkoh шахри хокими Шохрухбий уз шахрини Бухоро таъсиридан холи деб бахолайди. Унинг угиллари Норбутабий Абдулкаримбий ва Мухаммад Рахимбий даврларида Кукон хонлиги кушни шахарлар ва кишлоклар хисобига кенгайиб, бутун Фаргона вохасини уз ичига олади. Олимбек даври (1800-1809 йиллар)га келганда эса хонлик Тошкент ва Чимкент ерлари хисобига кенгаяди. Чунки Олимбек бир водий ичида кучли, тараккий этган мамлакатга айланиб булмаслигини, давлат эхтиёжи учун савдо-иктисод йуллари, бохзорлар, хом ашё ресурслари зарурлигини яхши тушунар эди, Укаси Умархон (1809-1822йиллар) мамлакат худудини Туркистон ва Сайрам ерлари хисобига янада кенгайтиради. Шимолда таянч нуктаси сифатида Окмасжид калъасини барпо этади. Бу калъа оркали харбий харакатлар ва кейинчалик савдо йуллари русларнинг Орск, Тобольск ва Троицк шахарлари йуналишида давом эттирилиши керак эди. Аммо хонлик тахтига утирган Алихон (1822-1842 йиллар) амакиси ва отасининг стратегик режаларидан воз кечиб, таркок холатда булган, аммо иктисодий бой минтака-гарбий Хитой ерларига куз тикади. Киска муддат ичида Кашгар, Кунон, Шунон, Вохон, Дарвоз. Коратегин, Гулжа каби 20дан ошик шакарларни босиб олади.
Вокеаларнинг шиддатли тус олиши Бухоро амири Насруллони кескин чоралар куришга мажбур килади. Кучга тулаётган Бухоро давлати кулдан кетган барча ерларни кайта босиб олиш ниятида эди. Шунга кура турли бахоналар асосида Насрулло узининг 40 минг кишилик кушини билан уч марча юришини амалга ошаради. Куконликлар Дашти Кипчокдан чакирилган ёлланма кушинлар ёрдамидагина уз мустакиллигини саклаб колади. Аммо иттифокчилик килган кипчоклар ва уларнинг рахбари Мусулмонкул Кукон хонини уз таъсир доирасига олади ва уни кугирчок хокимиятга айлантириб куяди.
Амалда хокимиятдан айрилиб колган мамлакат хони Худоёрхон кулай вазиятни пойлаб туриб 1852 йилнинг октябрида барча кипчокларга, шу жумладан уз кайнотаси Мусулмонкулга нисбатан фитна уюштириб, уларнинг барчасини катл эттиради. Хонлик то Россия салтаната истилосига кадар уз мустакиллигини саклаб колади.
Бошкариш усули. Хар уччала давлат хам чекланмагон хокимият куринишида булиб, тахтни жанг билан эгаллаганлар ва албатта сулоланинг кейинги вакилига топширилишига х.ракат килинган. Хивада, Бухорода олий маъмурият кушбегига, Куконда девонбегига юклатилган эди. Улар жуда катта имкониятларни кулларида туплаган эдилар, хусусан молия, савдо, солик, курилиш ишларини назорат этиш, мансабдор шахсларни тайинлаш, жазолаш ва бошка вазифалар. Хон уларнинг ишига аралашар, курсатма берар, назорат этар эди
Кушбеги лавозими каторида хар уччала давлат бошчарув тизимида олий диний лавозим-шайхулислом мансаби буларди. Мамлакатнинг гоявий кучи, узига хос назорат дастаги булган бу мансабдор шахс шариат коидалари асосада иш юритар эди.
Бошкариш тизимидаги учинчи йирик бугин-бу вилоят беклари эди. Ташкилий жихатдан Бухоро 10, Хива 20 ва Кукон 15 вилоятдан иборат булиб, уларга хон томонидан белгиланадиган беклар рахбарлик килганлар. Хон номидан юборилган Кушбеги фармойишлари айнан шу беклар оркали жой-жойларда хаётга татбик этилган.
Бундан ташкари, худойчи (саройдаги умумий ишлар бошлиги), доруга (коровуллик хизмати бошлиги), солик йигувчи, хазиначи каби лавозимлар булган. Харбий ишларга бош-кош лашкарбоши ва сарбозлар, курбошиларнинг мавкеи хам юкори саналган.
Солик тизими. Хонликлар даври солик турларининг хилма-хиллиги, тури ва микдорининг куплиги билан тарихимизнинг бошка боскичларидан ажралиб туради. Хирож, жузъя, ушр, закот каби доимий ва анъанавий соликлардан ташкари мунтазам, мавсумий ва маълум максадга каратилган солик турлари хам жорий килинган. Сунгги хонликлар даврида уйлаб топилган соликлардан миробон (сув солиги), шох-шабба, туз, мевали дарахт, мевасиз дарахт, тутун соликларини таъкидлаш мумкин. Бундан ташкари, урушлар даврида йигиладиган лашкар, озик-овкат, кийим-кечак, тинч шароитда тупланадиган курилиш ва таъмирлаш соликлари мавжуд эди. Бу соликларнинг микдори ва вактини белгилаш борасида хам маълум адолатсизликлар булган.
Курилишлар. Нихоятда карама-карши, мураккаб ижтимоий вазиятда хам бир талай меъморий бинолар барпо килинганлиги ахамиятлидир. Самаркандда нихоят беги Ялангтушбий томонидан бунёд этилган Тиллакори ва Шердор Мадрасалари, Кукондаги Худоёрхон саройи ва Тошкент Хадраси, Кукалдош мадрасаси, Хивадаги Шергозихон ва Араб Мухуммад мадрасалари ноёб архитектура биноларидир. Бухородаги Болаи ховуз, Хивадаги Калтаминор, Бухородаги Нодир девонбеги масжидлари узининг такрорланмас хусусиятларига эга. Маълумотларга кура, XVII асрда Бухорода 150 та Мадраса булиб, улар орасида Субхонкулихон барпо эттирган, тиббиётга мулжалланган махсус Мадраса машхур булган.
Ёзма адабиёт. Хонликлар даври адабиётда бир катор янги йуналишлар пайдо булганлиги билан характерлидир. Кукон хони Умархон курсатмасига мувофик биринчи бор иборалари, маколлари, накллари ёзма холда йигилиб, "Халк маколлари— оталар топшириги" номи билан эълон килинган. Шоир Махмур томонидан яратилган "Хапалак", "Итбокар кози", "Хожи Ниёз" каби асарлар узбек адабиётидаги илк хажвия намуналари эди. Мухаммад Шариф Гулханий тахаллуси остида "Зарбулмасал" асарини яратиб адабиётда биринчи бор масалчилик жанрига асос солди. Шоирлар Турди, Мушфикий, Фазли Намангоний асарларида илк бор хокимият сиёсати очикдан-очик, танкид остига олинди. Боборахим Машраб, Суфи Оллоёр, уз ижодлари оркали узбек назмини янги боскичга кутардилар. Мунис Хоразмий биринчи бор 1812 йилгача булган Хоразмни 9 ярим минг байт оркали ифодалаб беришга муваффак булди. Шарк аёлларининг лирик анъаналари муносиб давом эттирилди. Бу даврда Нодирабегим, Увайсий, Махзуна, Муштарийлар узбек адабиётини ривожлантириб, тарихда уз номларини колдирдилар.
Давлат рахбарларидан Умархон Амирий тахаллуси билан, Субхонкулихон Нишоний тахаллуси билан, Мухаммад Ракимхон Феруз тахаллуси билан шеърий асарлар яратганлар.
Мухаммад Балхийнинг "Субхонкулихоннома", Амин Бухорийнинг "Убайдулланома", Мухаммад Ёкубнинг "Гулшан ул мулук", Мулла Ниёз Мухаммаднинг "Тарихи Шохрухий'', Мухаммад Миролимнинг "Тарихи амиру Насрулло" каби асарлари шу давр махсулидир. Мухаммад Вали Самаркандийнинг "Музаккирул асхоб" асарида улкамизда шу даврда яшаб, ижод этган 200 дан зиёд шоир ва ёзувчилар тугрисида маълумотлар келтирилган.
Савдо. Хонликлар даврида бекарор сиёсий вазият, тинимсиз харбмй зиддиятлар туфайли савдо, айникса таилк" савдо миедори кескин пасайиб кетган. Мамлпкатда етиштирилаётган кишлок хк-жалиги максулотлари, тери ва жун хом аюёси, айрим кунармандчилик намуналари шимолий йкллари оркали узга мамлакатларга нисбатан купрок сотила бошланган. Хонликларнинг сунгги даврларида улкамизга жуда куплаб рус элчилари ва савдогарларянинг (Ф.Назаров, А.Бутенов Д.Игнатьев ва бошкалар) келиб кетиши туфайли ушбу кушни давлат томонидан иктисодий шарт-шароитлар, ишлаб чикариш кувватлари, бозор ва шахар хаёти хар томонлама муфассал урганила бошланди. Натижада 19 асрда икки томонлама савдо муносабатлари сон жихатидан сезиларли даражада устан. Факатгина 1848-1868 йилларда хонликларнинг Россияга экспорти 12 марта, импорти 20 марта ошган. Россия истилоси арафасида Бухоро амирлиги эхтиёжига зарур темирнинг 30 фоизи, канднинг 25 фоизи, матонинг 25 фоизини шу давлатдан олмокда эди. Махаллий ахолининг уйдаги рузгор буюмлари (самовар, патнос, чойнак, примус ва бошкалар) нинг хам талай кисми Россия саноати махсулоти эди. Йилига Россия хонликлардан 750 минг дона тери, 16 минг тонна пахта толаси олганлиги хам маълумотларда кайд этилган.
Узок муддат давомида шаклланган, ривожланган яхлит бу худуднинг уч давлатга булиниб кетиши бир халк, ягона иктисодий ва хужалик маконининг парчаланаши улка учун албатта салбий роль уйнаган. Хонликлар уртасидаги тинимсиз узаро урушлар, уз манфатини хаммадан устун куйиш холати барча мамлакатлар учун бирдек огир сиёсий вазиятни юзага келтирганди. Бекарор, пала-партиш ижтимоий ахвол ахолининг турмуш тарзига жиддий таъсир курсатар, давлатдаги ички мухитни ута кескинлаштирар эди. Бу огир вазият улкага янги, навбатдаги душманнинг кириб келиши учун яхши омил эди.


узбек халкининг этник шаклланиши
PЕЖА:
1. Миллат тушунчаси, унинг асосий белгилари.
2. Узбекларнинг келиб чикиш ва шаклланиш жараёнлари.
3. Миллатимиз маънавий киёфасининг асослари.
I
Узбек халкининг шаклланиш жараёнини урганиш тарих фанининг мураккаб масалаларидан бири хисобланади. Шу билан бирга, бу хозирги куннинг мухим муаммоларидан бири хамдир. Халк, мустакилликка эришгач, уз илдизлари ва этник аждодларини билишга интилиши табиийдир.
Шy боис халкнинг келиб чикиш тарихини ва шаклланиш жараёнини чукуррок урганиш мухим ахамият касб этади. Бу жараён ижтимоий фанда "этнос'', "этник бирлик" каби ибораларда ифодаланади. Этнос атамаси жуда кенг ва тор маънода ишлатилади: масалан, дунё халки, Америка, Россия халки, Узбекистан халки, вилоят халки ва бошка кичик бир гурух кишиларига нисбатан хам "халк" ибораси кулланилади. Шунинг учун хам маълум бир ижтимоий тузумда вужудга келган этник уюшмага "Этник бирлик" иборасининг ишлатилишини биламиз. Этник бирлик аник, шароитда, табиий-тарихий тараккиёт жараёнида вужудга келган ижтимоий уюшмадир фанда этник бирлик боскичининг уч тури мавжуд кабила, элат ва миллат. Бу атамалар турли даврларда вужудга келган ва улар узига хос хусусиятлари билан бир-бирларидан фарк киладилар.
Кабила-арабчадан олинган суз, у этник гурух, бирлик мазмунини англатади. Бу бирлик аъзолари уртасида кон-кариндошлик алокалари мавжуд, улар уруг ва бугинларга булинган холда яшайдийар. Кабиланинг маълум бир худудга эга булиши, кабиладошларнинг иктисодий бирлиги, умумий тили вa номи мухим белгилардир. Кадимдан кабила рахнамолари, оксоколлари сайланиб, унинг кенгашлари, уз-узини бошкарув тизимлари хам мавжуд булган.
Элат-мугулча, туркийча суз булиб, у кишиларнинг тил, худуд, иктисодий ва маданий жихатдан тарихан таркиб топган бирлигидир. Элатнинг келиб чикишига бир-бирига якин бир неча кабилаларнинг уюшуви асос булган.
Миллат-арабча суз булиб одатда халк, маъносини англатади. Адабиётда миллат-бу кишиларнинг ягона тилда сузлашиши, яхлит худудда истикомат килиш, муштарак иктисодий хаёт кечириши, умумий маданият ва рухиятга эга булиши асосида узок, вакт давомида шаклланган баркарор бирлиги, деб таърифланади.
Демак, миллат маълум бир худудда муким яшаб, тарихий тараккиёт давомида ривожланиб келган одамларнинг маънавий-рухий бирлигининг вужудга келиши асосида ташкил топар экан.
Узбекларнинг миллат сифатида шаклланиши: жараёни хакида академиклар Я.Руломов, И.Муминов, Б.Ахмедов, К.Шониёзов асарларида кимматли маълумотлар бор. Рус олимлари В. Бартольд, А.Якубовский, Л.Гумилёв, хорижий тадкикотчилар Г.Вамбери, Х.Ховорс, М.Пеллио, Х.Хукхэм, Э.Ольворт ва бошкалар узбек халкининг келиб чикиши, унинг шаклланиш боскичлари хакида асарлар яратганлар. Бу тадкикотлардан куриниб турибдики, миллатнинг пайдо булиши, келиб чикиши, шаклланиши ва жахон хамжамиятида узинииг муносиб урнини топиш йулидаги такомиллашуви узок ва мураккаб тарихий жараён экан.
Тадкикотчилар Охангарон ва Чирчик водийларида, Зарафшон, Сурхондарё, Кашкадарё атрофларида, Фаргона водийси ва унинг тоглик худудларида Амударё сохилларида-Хоразм вохасида ибтидоий жамоа тузумининг турли боскичларига мансуб куплаб ёдгорликларни топиб урганганлар. Уларнинг фикрича, Урта Осиёда ибтидоий жамоа тузуми бир миллион йил аввал бошланган экан.
Бу олиб борилган археологик казишма, кузатиш ва тадкикотлар натижасида милоддан аввалги даврларда истикомат килган элатларнинг хаёти ва илк маданияти хакида кимматли маълумотлар тупланди. Масалан, антрополог олим Т.Хужаев карийб 20 йил мобайнида Урта Осиёнинг турли худудларидан топилган 500 га якин антропологик материал асосида хозирги узбек ва тожикларга хос антропологик тип милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг охирлари ва милоднинг бошларида Сирдарёнинг урта ва куйи окимларида шаклланиб, кейинрок Фаргона билан Хоразм вохаларига, Зарафшон водийсига кучиб утганлигини тахмин килади.
Юнон олимлари маълумотларига кура, Евроосиёдан то Олтой-Сибирь ва Шимолий Мугилистонгача булган катта худудларда яшаган турли—туман кабилалар умумий ном билан скифлар деб аталган. Тарихчи Помпей Трон скифларни дунёдаги энг кадимий элатлардан бири деб х.исоблайди, Бу мах.аллий кабнлалар ичида йириги ва манбаларда куп тилга олинувчилари массагетлар ва сак (шак)лар булган. Уз навбатида, улар хам бир неча гурухларга булинганлар ва узаро фаркланганлар. Асрлар оша бу аждодларимиз турмуш тарзи такомиллашади, яъни дехкончилик, чорвачилик пайдо булади, сунг сунъий сугориш амалиёти вужудга келади, одамлар утроклаша бошлайди, хар хил диний эътикодларга тавоф этиш одати шаклланади, ёзма маданият куртак отади.
Яна бир канча вакт утгандан сунг, хусусан, милоднинг бошларга келиб минтакамизда истикомат килган турли кавм ва кабилалар улар яшаётган улка ва худудлар номлари билан аталган. Шу боис уларни хоразмийлар, бактрияликлар, сугдлар, шошликлар, парканликлар, тохарлар деб аташган. Булар халкимизнинг дастлабки этник катлами булган.
Милоддан аввалги биринчи минг йилликда Марказий ва Урта Осиё, Сибир хамда шимолий ва гарбий Хитой ерларида яшаган элатларнинг бир кисми туркийзабон булганлиги тарихий манбалардан маълум. Иссиккул якинидаги милоддан аввалги IV—III асрларга оид сак кабила оксоколининг кабридан кадимги ёзув намуналари топилган. У оромий имлоси асосида битилган булиб, хозир маълум булган энг кадимги "туркий ёзув" деб тан олинмокда. Туркий ёзув Хоразм, Сугд, Бахтар ёзувлари каторида Урта Осиёнинг шимолий-шаркий вилоятларида шу тилли ахоли ёзуви сифатида мавжуд булган. Демак, Урта Осиёнинг шимолий-шаркий вилоятларида туркий кабила ва элатлар яшаган, уларнинг туб ахолиси булмиш туркий кабилалар уз ёзувига эга булганлар.
Минг йил аввал Махмуд Кошгарий «Девону лугатит турк» номли машкур асарида куйидаги маълумотларни келтиради: "Искандар Зулкарнайн Туронни босиб олаётган пайтда турклар узун, учи чузик бурк кийиб, от чопаётиб, орка томондаги душманга махорат билан ёйдан ук отади". Худди шундай таьрифни С.Руденко скифлар даврига оид археологик казишмалар таклилига багишланган китобида хам такрорлайди
Демак, кадимда скифлар номи билан Сирдарёнинг урта ва куйи сохилларидан то Олтойгача булган худудда кучиб юрган кабилалар туркларнинг аждоди булган.
Булар антик даврларда дехкончилик ва хунармандчилик билан шугулланиб келган бактрияликлар, хоразмликлар, сугдийлар, фаргоналиклар, шошликлар ва чул худудларида чорвачилик билан шугулланган саклар, массагетлар ва бошка кучманчи кабилалардир. Улар узбек элатининг асосини, рамзий маънода, ук илдизини ташкил килган. Ён илдизлари ук илдизига бирикиб бориши жараёнида узбек элати вужудга келган. Мазкур элат махаллий ахоли аждодлари колдирган бой тарихий меросни авайлаб саклайдилар, уни тулдирадилар ва барча анъаналари билан бирга кейинги авлодга мерос колдирадилар.
II
Куп асрлар давомида улкамизда юз берган мураккаб этник ва маданий жараён махаллий туб ахоли киёфасини шакллантирди. Натижада бу улкада азалий утрок ахолининг куринишида фанда тан олинган "Урта Осиё икки дарё оралиги антропологик типи" белгилари етакчи булган. Бу борада профессорлар Л. Ошанин вп Т. Хужаевларнинг таддидотлари мухимдир. Уларнинг фикрича, хориждан келган ахмонийлар, македонияликлар, араблар махаллий ахоли "конини" ёки генетикасини жиддий узгартира олмаганлар. Узок, тарих давомида атроф худудлардан, хусусан Эрон, Кашкар, Олтой, Энасой, сунг Мугулистон, Дашти Кипчок ва бошка жойлардан келган бир канча кавмлар иклими, табиати дуруст булган минтакамизда давр утиши билан туб жой ахолига коришиб сингиб кетганлар.
Милоддан аввалги IV аср охирида сак-массагетлар кабилаларининг бир гурухи македониялик Искандар таъкиби натижасида Шаркий Туркистонга бориб жойлашганлар. Кейинги даврларда кадимги Фаргонага кучиб келганлар. Массагетларнинг ёки тохарларнинг бир кисми кадимги Бактрияда жойлашиб, Кушонлар давлатини барпо килдилар. Бу давлатнинг дастлабки подшохлари уз номидан танга зарб этганларида турк сузларини ишлатганлар. Кушон давлатининг асосий этник катлами шаркий Эрон тилларида сузлашувчи кадимги Бактрия ахолиси булса-да, аммо сулола асосчилари Кушонлар туркий кавм эдилар. Кушонлар ва эфталитлар даврига оид эллин-бактрия хатида бешинчи асрда туркий тилда битилган жумлалар сакланиб колган.
Урта Осиё халкининг шаклланишида маълум роль уйнаган эфталит кабилалар уюшмаси хам этник жихатдан туркийлар таркибига кирган. Узок утмишда узбек халкининг этник таркибини махаллий халклар, шунингдек маълум сабабларга кура Урта Осиёнинг шимолий шаркидан келган туркий кабилалар ташкил этганлар. Тарихан скиф номи билан яшаган халклар милоднинг VI асри урталаридан узок давр мобайнида турклар номи билан машхур булди. Профессор Н. Разменов хитой манбаларига таянган холда "турк" сузи аввалига бирорта Кабила ёки элат номини англатмай, туркийзабон элат ва кабилаларнинг бирлашмасини англатган, деган хулосага келади ва узбекларнинг аждодлари хам шу гypyxга мансуб эканлигини таькидлайди.
Зардуштийларнинг мукаддас китоби "Авесто"да ахмонийлар ва сосонийлар асоратига тушиб колган мамлакатлар ва халклар, шулар катори Туркистон халклари хакида маълумотлар бор.
Бу халклар орасида тур (хура) деб аталган халк хам тилга олинади. Шу муносабат билан айтиш мумкинки, Амударё билан Сирдарё оралигида, Хоразм ва Фаргонада, шунингдек мазкур улкалар билин туташ ерларда истикомат килган халклар Шарк манбаларида умумий "турк" номи билан, улар истикомат килган ерлар эса "Турон" ёки "Туркистон" деб аталиб келинган. Абулкосим Фирдавсийнинг "Шохнома"сида хам "Эрон" ва "Турон" атамалари куп бор тилга олинади, хар иккала мамлакат уртасидаги муносабатлар хакида маълумотлар келтирилади.
VI аср урталарида Олтойда, Жанубий Сибирда, Еттисувда. Шаркий Туркистонда жойлашган кабилалар бирлашиб, Турк хоконлигини ташкил этади. Киска вакт ичида турк хоконлиги Мовароунахрни хам эгаллайди.
VIII аср охирларида кадимги туркий элатлардан булган карлуклар давлати ташкил топади. Уларнинг кушнилари ягмолар булган. Туркларнинг яна бир янги уюшмаси IX аср охирида тузилган угизлар давлати эди. X аср урталарида бир канча туркий кабилалар бирлашуви юз берди. Барпо этилган корахомийлар давлатига туркийларнинг ягмо уругидан чиккан Сотук Абдукарим Корахон бошчилик килган.
Узок давом этган маданий ва этник жараёнлар натижасида Х~Х1 асрларга келиб Мовароуннахрда ва Хуросонда форсий-дорий тилда сузловчиларнинг бир кисми тожик, туркийча гаплашувчиларнинг катта бир кисми узбек элатининг асосчилари булди. Узбеклар шу заминда бир неча минг йиллар давомида яшаган кавм, кабилалар шажарасининг давомчиси, шу маконда шаклланган турмуш тарзи ва маданиятининг тулаконли вориси сифатида майдонга келдн. Узбекистон Президенти Ислом Каримов БМТ Бош Ассамблеяси минбаридан асосли равишда "Узбеклар уч минг йиллик тарихга эга" деган эди. Узбеклар туркий кабилаларнинг бир~бирига якин ва тарихан купрок мулокотда булган кавмларидан ташкил топган. Бу жараёнда айникса корлук, чигил, салжукий каби кабилаларнинг урни катта булган. Шу билан бирга XIII аср бошларида содир булган Чингизхон истилоси натижасида бу ерга келиб колган бир неча мугул кабилалари мусулмончиликни кабул этиб махаллий ахоли билан биргаликда яшай бошлайди. Бу жараённинг узбек этник таркибга маълум даражада таьсири булган.
Шунингдек, IX-X асрларда Мовароунахр ва унга туташ минтакаларда яшовчи халклар бир-бирлари билан якинлашиб коришиб бордилар, уларда иктисодий ва маданий умумийлик хосил булди. Энг асосийси-уларнинг онгида узлигини англаш хиссиёти кучайди. Узбек аждодлари XI-XII асрларга келиб алохида этник бирлик булиб шаклландилар. XI-XII асрларда узбек элатининг таркибида туркийлашиш жараёни кучаяди ва унинг кейинги ривожланншида бу холат асосий урин эгаллайди. Шу асрлар давомида минтакада барча этник курсаткичлар мужассамлашади ва узбек аждодлари алохида элат булиб шаклланади. Узбек элатининг тараккиёт жараёни кейинги асрларда давом этади.
Демак, этник тарих-маълум бир худудда яшовчи у ёки бу халкнинг илк аждодларидан бошланиб, элат шаклланишини, унинг тараккий этиш боскичларини ва элатнинг емирилиш ёки ривожланиб, миллат даражасига етишиш даврини уз ичига олади. Шаклланаётган янги этносга маълум худудга яшаган туб халклар ёки этник гурухлардан ташкари, бошка худудлардан келган этник антропологик ва маданий жихатдан бир хилда булмаган этносларнинг ёки этник гурухларнинг аралашиб, коришиб кетишидан хам элат вужудга келиши мумкин. Дунёда мавжуд халкларнинг барчаси турли этник гурухларнинг Кушилишидан вужудга келган. Шунга асосланиб, узбек халки элат булиб, маълум тарихий даврда, маълум худудда, махаллий туб этнослар асосида, турли даврларда келиб кушилган этник компонентларнинг аралашиб бориши натижасида шаклланган, дейиш мумкин.
Шаклланган хар бир элатнинг уз номи (этноними) булади, албатта. Туркий элатларнинг купчилиги кадимдан мавжуд булиб келган кабила ёки кабила иттифокининг номи билан аталган. Масалан: туркман, козок, киргиз, коракалпок, уйгур ва бошкалар. Бу халкларнинг номлари кейинчалик миллат номи хам булиб колган. Узбек аждодлари элат булиб шаклланган вактда ва ундан кейин кам умумий этник номга эга булмаганлар. "Узбек" атамаси элатнинг умумий номи булиб катьийлашгунча хозирги Узбекистан худудида яшовчи ахоли сарт, турк, чигатой, баъзилари эса яшаган худуд ёки вилоят номи билан: хоразмлик, тошкентлик, фаргоналик ва бошка номлар билан эталиб келинган. Манбаларда туркий тилли этносларга нисбатан "турк" ибораси кулланилган.
"Узбек" атамасига келсак, бу суз илк бор X асрга оид араб манбаида кавм сифатида тилга олинади. XI асрдан бошлаб бу ном улкамизда ва унга якин худудларда кишининг номи сифатида учрайди. Масалан, Жалолиддин Мангуберди кушини таркибидаги лашкарбошининг исми Узбектой деб аталган. Шаркий Кипчок чулларида XIV асрда "узбекхон", "узбек улуси", "кучманчи узбеклар" иборалари булганлиги тарихдаи аён.
XVI аср бошларида Шайбонийлар сулоласи хукмронлиги даврида Дашти Кипчокдан кучманчи узбеклар улкамизга келиб махаллий ахоли билан аралашиб утроклашади. Бу холат "узбек" этнонимнинг кенг таркалишига туртки булган. XVII асрга мансуб насабномаларда "92 бовли узбек кавми" ибораси бир неча бор тилга олинади. Зеро, узбек халки 90 дан ортик уруг, аймок ва кабилалардан ташкил топган.
Шайбонийхонлар давлати даврида ва ундан кейинги асрларда кипчок даштидан Мовароуннахр ва Хоразмга кучиб келган кучманчи узбеклар узбек элатининг таркибига кирган навбатдаги этник гурух булди. Булар тубжой узбек халкининг турмуш тарзи, анъаналари, маданияти, хужалик фаолиятига кушилиб, коришиб кетади ва махаллий ахрлига "узбек" этнонимини сингдира бошлайди. Шу вактдан бошлаб "узбек" номи Мовароунахр ва унга кушни вилояглар ахолисининг купчилиги учун расмий равишда умумий ном булиб колди.
Шундай килиб, узбек халкининг этник шаклланиши узок давом этган мураккаб жараён экан. Бу жараённи шартли равишда даврларга булиш мумкин.
Куйида шу тарихий даврларга алохида тухталиб утсак.
Милоддан аввалги III-1I асрларда Урта Осиё дашт минтакаларида хозирги узбек халкига хос антропологик киёфа шакллана бошлаган. Бу ахоли бир неча йуналишда Марказий Осиёнинг марказий ва жанубий вилоятларида утроклашиб борган. Бу антропологик тадкикот натижалари хамда ёзма манбаларда маълум булган халкларнинг жанубга силжиши ва Юнон-Бактрия давлатининг истило этилиши Буюк Кушон барпо булиши даврига тугри келади. Чул ахолиси Сирдарё куйи окимидан Марказий кизилкум оркали Самарканд грофларига, сунгра Кашкадарёнинг Карши шахри атрофлари оркали Сурхондарё вилоятидаги кухна Термиз, Далварзин, Похтепа, Айритом каби кадимги шахар ва йирик кишлокларга келиб жойлашганлар. Уларнинг иккинчи гурухи кадимий Бyxopo вохаси оркали Туркманистоннинг жанубий вилоятларига етиб борган. Натижада, узбеклар ва текисликларда яшовчи тожикларга хос помир—фаргона антропологик унсур Марказий Осиёда кенг таркалган.
VIII асрнинг ЗО-йилларида араблар Мовароуннахрда уз хукмронлигини мустахкамлаб олгач, сугд тупрогига туркларнинг кириб келиши секинлашди. Чунки араблар бу улкада хукмронликни турк зодагонларидан тортиб олишган эди. Арабларга кадар келиб урнашиб олган туркий кабилаларининг эса, араблар хукмронлиги ва сомонийлар даврида (VIII-X асрлар) тобора утрок хаёт тарзига кучиши тезлашди. Шош, ва Хоразмда туркий халклар махаллий ахоли орасига тобора сингиб, утроклашган турклар ва тил жихатидан турклашган ерли ахоли "сарт" деб аталувчи этник катламга айланиб борди.
Узбек халкининг шаклланишидаги кейинги мухим давр IX -XII асрлар хисобланади. Бу даврда Марказий Осиёда, жумладан Узбекистонда хозирги узбекларга хос киёфа махаллий ахолининг асосий кисмиии ташкил этган.
Шунингдек, X аср охири-XI аср бошларида Мовароуннахрга Олтой, Еттисув, Шаркий Туркистондан кучиб келган бир талай кабилалар: тургашлар, тухсилар, корлуклар, чигиллар, угузлар, аргин ва бошка туркий кабилалар улканинг турк тилларида сузлашувчи ахолиси таркибини этник жихатдан бойитди. Бу даврга келиб туркий этник катламнинг устунлиги бир кадар таъминланади. Шундай килиб, X аср охири-XI аср бошларида ташкил топган корахонийлар давлати даврида туркий халк шаклланиб, ижтимоий-иктисодий ва маданий жихатдан ривожланди. Туркийлар тилига асос булмиш корлуч-чигил лахжаси ривож топди ва ёзма адабиёт даражасига кутарилди. Бу лахжа турк халкининг умумий тили булиб колди. Юсуф Хос Хожибнинг "Кутадгу билик", Махмуд Кошгарийнинг "Девону лугатит-турк", Хожа Ахмад Яссавийнинг "Хикматлар" асарлари мана шу даврнинг махсулидир. Корахонийлар замонида бутун Мовароуннахрда ахолининг туркий тилда гаплашувчи катлами, шу жумладан тил жихатдан турклашган сугдийлар хам жамиятнинг барча ижтимоий-иктисодий ва изданий хаётида устун булишига карамай, Самарканд ва Бухоро каби шахарларда форс~тожик тилида сузлашиш ва ёзиш давом этади. Бу хол факат адабий доираларда эмас, балки расмий махкамаларда хам сезиларли даражада булган. Лекин Фаргона ва Шош вохаларида, Хоразмда туркий тилда сузлашувчилар катлами форс катламидан куп булиб, унинг таъсири сугд шахар мухитига хам жадал кириб борган.
XIII аср бошларига, аникроги, 1219 йили Мовароуннахга, Чингизхон катта кушин билан бостириб киради. Бу кушин таркибида муруллар билан бир каторда турклар ва турклашган мугуллар хам бор эди. Корликлар, барлослар, тоторлар, маркитлар, курловутлар, бургутлар, кунгиротлар, жалоирлар, сулдуслар, боёвутлар шулар жумласидандир. Табиийки бу кабилалар узбек халкининг этник таркибини янада бойитди.
Аммо, мугул истилоси узбек ва бошка халкларнинг ташки киёфасига сезиларли из колдирмаганлигини таъкидлаб утиш жоиздир. Улар Урта Осиёга бостириб келганида кушинларининг купчилиги туркий халклардан ташкил топганлиги маълум. Мугул кушинлари куп сонли ерли (махаллий) ахоли таркибига сингиб кетди. Бу узбек халкининг этник шаклланишидаги яна бир давр булди.
Узбек халкининг шаклланишида мухим урин тутган навбатдаги давр XV аср охири XVI аср хисобланади. Бу даврда Марказий Осиёга Дашти Кипчок узбеклари кириб келди.
Шарафиддин Али Яздийнинг "Зафарнома"сида Урта Осиё ва у билан кушни мамлакатларда XIV—XV асрнинг I ярмида истикомат килган 44 та туркий кабила ва уругларнинг номлари кайд этилган. Булар орасида Сирдарё ва Амударе оралигидаги улкаларги XIII асрда Чингизхон ва XVI аср бошида Мукаммад Шайбонийхон бошчилигида куч б келиб, утроклашиб кетган кабила ва уруглар орасида учрамайдиган ундан ортик кабилалар: маннгитлар, канглилар, лочинлар, олчинлар, катагонлар, беш юзлилар, козоклар ва бошкалар бор. Бу кабилалар шудхасиз, мазкур юртларда кадимдан истихомат килиб келган туркий забон кабилалардир.
Юкорида номлари зикр этилган кабиладарнинг аксарияти ХV асрга кадар узбек номини олмаган эдилар. Улар турк ёки уз кабиласининг номи билан аталганлар.
Шу вактдан бошлаб Мовароунахрнинг туркийзабон халки орасида узбек номи кенг кулланила бошланди. "Узбек" этнонимининг Мовароунахрда устун келишига асосланиб, узбек халкининг келиб чикишини XV-XVI асрларга олиб келиб боглаб булмайди. Одатда, халкнинг тарихи унинг номидан илгари юради.
III
Миллатимиз маънавий киёфасининг асосларини аввало тилимиз ташкил этади. Маълумки, тил иисонинг фикр алмашиш ва мулокот воситаси, ривожланиш омилидир. Айни пайтда тил миллатнинг маънавий мулкидир.
Мамлакатимизда IX-XII асрларда халк огзаки адабиёти жадал суръатда шакллана борди. "Угизнома", "Алпомиш" каби достонлар вужудга келди. Ахоли уртасида киссахонлик, адабий айтишувлар ёйила бошлади. Наво санъатида шаш-макомлар яратилди.
Узбек тили катта худудда-Мовароунахр, Xуросон хамда уларнинг теварак атрофида яшаб келган туркийгуй элатлар учун муштарак тилга айланиб борди. Машхур шоир ва адиблар Лутфий, Атоий, Саккокий, Навоий, Бобур, Мухаммад Солих, Шайбонийхон, Мирзо Бедилларнинг баракали ижоди узбек тили ривожига хизмат килди. Асрлар оша бу жараён кучайди, лугавий жихатдан бойиди.
Жахонда хеч бир тил йукки, унинг лугати факат уз сузларидан ташкил топган булсин. Араб ва форс-тожик лисонидан кириб келган сузлар тилимизни ранг-баранг килди. Бугунги узбек адабий тилига талайгнна мугул, рус, хитой сузлари хам кириб келган. Кейинги 4—5 йил ичида бир канча инглиз, испан, франкуз, немис тилларига мансуб сузлар кундалик хаётимизга кириб бормокда.
Шу билан бирга 1989 йилда узбек тилига давлат тили макомининг берилиши мухим вокеа булди. Суз бойлигимиз купайди, бошка халклар вакилларининг узбек тилини билишга интилиши хам кучаймокда.
Юкорида тилга олинганидек, улкамизда езув мил.ав. V—III асрларда пайдо булди ва тез орада кенг таркалди. Айни пайтда ёзув турлари купайди, такомиллашиб борди. Араб истилоси натижасида VIII асрдан бошлаб янги имло-араб алифбеси улкамизда таркалди ва бу ёзув то XX аср бошларигача кенг кулланилди. Сунг лотин имлосига утилди, аммо шуролар истибдоди окибатида Узбекистан кирил имлосига утишга мажбур булди. Истиклол шарофати билан тилимиз камситишликдан кутулди ва лотин имлосига ута бошлади. Бу мухим тадбир 2005 йилга келиб тула амалга оширилиши мулжалланган. Бундай тадбирнинг дунё цивилизациясига якинлашувимизда кумак булиши шубхасиздир.
Табиийки, хар бир элат, миллат у ёки бу мухитда, маконда ташкил топади, Шу нуктаи-назардан узбеклар юрти тугрисида икки огиз суз. Аввало шуни таъкидлаш жоизки, бу масала мураккаб ва нозикдир. Узбек давлатчилиги хозирги мустакил республикамиз худудидан анча кенг булган Зеро, узбеклар кенг минтакада Урта Осиё, Хуросон, Сибирь ерларида асрлар давомида яшаб келганлар, бошка туркий ва узга элатлар. хусусан, форсий-тожиклар билан хамсоя булиб хамжихатликда умргузаронлик килганлар.
XVII-XIX асрлардаги уч узбек хонликлари (Бухоро, Хива, Кукон) дан хокимият тепасига келган мангит, кунгирот ва мингуруг сулолалари яшаб турган сархадлар хам хозирги Узбекистон худудига тула мос келади, деб булмайди.
Бугунги кунда жахонда 30 млн.га якин узбеклар бор. Шундан 18 млн. дан купроги Узбекистан Республикасида яшамокда, тахминан 8 млн. миллатдошларимиз якин атрофимиздаги давлатлар (Тожикистон, Афгонистон, Хитой, Киркизистон, Козокистон, Туркманистон, Покистон, Туркия) худудида истикомат килмокдалар. Уларнинг аждодлари уша минтакаларда узок вактдан бери яшаб келган. 4 млн.га якин узбеклар такдир такозоси билан асосан XX асрнинг 20-йилларида бошка узок (Саудия Арабистони, АКШ, Германия ва бошка) ерларга бориб колмокдалар ва узларига хос фазилатлари (закматкашлиги, тадбиркорлиги, багрикенглиги) туфайли у ерларда эл катори яшаб келмокдалар.
Хулоса килиб айтганда, тарихий хакикат шундан иборатки, узбеклар утмишда бугунги Узбекистон сархадларидан анча катта булган минтакада яшаб келган. Лекин бу мулохазаларни айтишдан максад кушни юртларга даьво маъносида эмас, асло, балки мозийда халкимиз кенг худудларда яшаб келганлигини, бошка элатлар билан тотув муносабатда булганлигини таъкидлашдир. Совет тузуми даврида, 1924-1925 йилларида Урта Осиёда шошма-шошарлик билан миллий-худудий чегараланиш утказилиши натижасида яхлит Туронзамин бир неча республика ва мухториятларга булинди. Балки бу шуроларнинг атайин килган сиёсатидир.
Хар бир миллат, халкини улуглайдиган мухим омил унинг ички маьнавий-рухий салохиятидир. Ана шу нуктаи-назардан келиб чикиб, узбек халкининг рухияти, унинг маънавий киёфаси хусусида кискача тухталамиз. Бошкача суз билан айтганда, убекчилик деганда биз аввало нимани тушунамиз?
Багрикенглик, бунёдкорлик, табиатга эхтиром, тенгхурлик, узгаларга хурмат, ватанпарварлик, покликка интилиш каби умуминсоний фазилатлар узбекларга хосдир. Бу каби хислатлар халкимизда бир неча минт йиллар давомида шаклланиб келмокда. Бунга "Навруз" удумлари, мукаддас "Авесто" далилдир.
Узок, тарихимизда куплаб урушлар, боскинлар булиб утган, лекин бу жанжаллар, низолар хеч качон миллатчилик асосида юз бермаган. Киргинбарот урушлар, турли истилолар амалдорлар, сиёсатдонлар манфаатидан келиб чиккан. Лекин халкимиз этник, иркий камситиш ёки айирмачиликка бормаган. Минтакамизда турли улкалар маданияти хам кескин зиддиятда булмаган. Бундай хулосага Буюк ипак йули фаолияти хам асос була олади.
Халкимизда азалдан диний сабрдошлик мавжуд булган, бошка динларга сигинувчиларга ёмон куз билан каралмаган. Масалан, икки минг йил мукаддам Урта Осиёда зардуштийлик, буддавийлик, насронийлик, иудаизм, монийлик, шаманлик ва бошка эътикодларни тавоф этувчилар маълум бир муросада булган.
Демак, тинч-тотувлик, иноклик, узини эр, узгани шер билиб яшаш тарзи халкимизнинг етакчи хислатларидан биридир.
Яна бир мухим хусусият-бу ватанпарварлик хисси, фидоийлик. Малика Тумарис, Отбокар Широк сарбоз Спитамен, сарханг Муканна, шахзода Жалолиддин, хоким Темур Малик, имом Нажмиддин Кубро, хунарманд Махмуд Таробий, сохибкирон Амир Темур жасоратларини эслайлик.
Асрлар давомида шаклланган халкимиз урфу-одатлари, удумлари, анъаналарида уз аксини топган одамийлик, соддадиллик, оила, фарзанд тарбиясига муносабат, катталарга хурмат, мехр-окибат, мурувват, андиша, ор-номус каби кадриятлар мажмуаси хам узбекчиликдир.
Бир ярим минг йил давомида зардуштийлик, сунг VIII асрдан бошлаб калбимизда жо булган ислом маданияти бизни покликка, эзгуликка, халол мекнатга, изланишга, аклу~идрокка даъват этиб келмокда. Шу боис бу фазилатлар хам буюк маънавий бойлигига айланган.
АДАБИЁТЛАР
Каримов И. А. Баркамол авлод -Узбекистан тараккиётининг пойдевори. Т., "Узбекистон", 1997.
Каримов И. А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т., "Узбекистан", 1997.
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук.- Т., "Шарк", 1998,
Каримов И.А. Маънавий юксалиш йулида. Т., "Узбекистон", 1998.
Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари. Т., "Узбекистон' 1999.
Каримов И. А. Оллох, калбимизда, юрагимизда. "Туркистон-
пресс" ахборот агентлиги мухбирининг саволларига жавоблар.
Т., "Узбекистан", 1999.
Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт-
пировард максадимиз, Т., "Узбекистон", 2000.
Абу Райхон Беруний. Кадимги халклардан колган ёдгорликлар.
Танланган асарлар. Т., "Фан", 1968.
Абу Тохирхожа. Самария. Т., "Камалак". 1991.
Абулгозий Баходурхон. Шажараи турк. Т., "Чулпон", 1992.
Абдунабиев А.Г. Жахон цивилизациясига кушилган хисса. Т.,
"Узбекистон", 1998.
Авесто. Яшт китоби-Т., "Шарк", 2001.
Айматов Ч., Шохонов М. Чуккида колган овчининг оху зори. Т., "Шарк" 1998.
Амир Темур жахон тарихида. Т., "Шарк", 1996.
Амир Темур Курагон. Зафар йули. Т., "Hyp", 1992.
Аскаров А.А. Энг кадимий шхар. Т., "Маънавият", 2001.
Ахмедов А. Узбекистои халклари тарихи манбалари. Т.,
"Укитувчи" 1991.
Ахмедов Б.А, Узбек улуси. Т., 1991.
Ахмедов Б. А. Тарихдай сабоклар. Т., 1994.
Аъзамова Г. Сунгги урта асрлар Урта Осиё шахарларида
хунармандчилик ва савдо. Т., 'Узбекистон", 2000.
Бобур Захриддин. Бобурнома. Т., "Фан". 1989.
Бобобеков X. кукон тарихи. Т., "Фан", 1996.
Буниёдов 3. Анушгагин Хоразмшохлар давлати (1097-1231). Т
Рофур Гулом нашриёти, 1998.
Бухоро Шарк. дурдонаси. Т., "Шарк", 1997.
Вамбери X. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. Т., 1991.
Валидий 3. Узбек уруглари. Т., 1992.
Жалолиддин Мангуберди. Т., "Шарк.", 1999.
Зиё Азамат. Узбек давлатчилиги тарихи (энг кадимги даврдан
Россия боскинига кадap). Т., "Шарк", 2000.
Ибн Арабшох.. Амир Темур тарихи. I-II китоблар. Т., 1992.
Иброхимов Н. Ибн Баттута ва унинг Урта Осиёга саёати. Т.,
1993.
Истоков. М. Унутилган подшохликдан хатлар. Т., "Фан", 1992.
Мозийдан таралган зиё. Имом ал-Бухорий. Т., "Шарк", 1998.
Муминов А. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни
ва роли. Т., 1993.
Мирзо Улурбек. Турт улус тарихи. Т., "Чулпон", 1994.
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абуллаев Е.В. Кадимги
Узбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва хукук тарихидан
лавхалар. Т., "Адолат", 2001.
Насимхон Рахмон. Турк хоконлиги. Т., 1993.
Наршахий А. Бухоро тарихи. Т., "Мерос", 1991.
Сагдуллаев А.С. Кадимги Узбекистон илк ёзма манбаларда. Т.,
1996.
Сагдуллаев А., АминовБ., Мавлонов Х-, Норкулов Н.
Узбекистон тарихи: давлат ва жамият куриш тараккиёти. Т.,
2000.
Сулаймонова Ф. Шарк ва Гарб. Т., "Фан", 1991.
Темур тузуклари. Т.. ''Гофур Гулом", 1991.
Темур ва Улугбек даври тарихи. Т., "Комуслар бош
тахририяти", 1996.
Усмон Турон. Туркий халклар мафкураси. Т., "Чулпон", 1995.
Ходжайов Т.К. Узбек халки этногенези тарихидан. Т.,
"Университет", 1995.
Хасан Ато Абуший. Туркий кавмлар тарихи. Т., "Чулпон", 1993.
Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома. Т., "Шарк", 1997.
Шониозов К.Ш. Узбек халкининг шаклланиит жараёни. Т.,
"Шарк", 2001.
Узбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Т.. 2001.
Узбекистон тарихи. 1-кисм. II нашри (маъсул мухаррирлар
А.Сагдуллаев, Б.Эшов) Т., "Университет", 1999.
Узбекистон тарихи. (кискача маълумотнома)-Т.. "Шарк". 2000.
Download 0,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish