Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw”

6-su’wret. Japiraq to’be ushi ha’m shetinin’ formalari
kletkadan ibarat Usınıń menen birge japiraqti ústki epidermistin’ geypara kletkaları úlkenlesip, ishinde qapshıqsimon jaylawagn kóbik forma element - tsistolit (kristalı ) boladı. Tsistolit kletka qabıqınan ósip shıqqan bolıp, kaltsiy karbonat (SaSO3) duzları to'yinishidan payda bolǵan bolıp tabıladı. Bunıń wazıypası bargda-gi organikalıq kislotalardı neytrallaw bolıp tabıladı (betaraflashtirish). Japıraq plastinkasın ostki epidermisida júdá kóp kishi awızshalar (ústitsalar) jaylasqan. Bunday awızshalar tut bargini hár kvadrat millimetrinde 1000 den 1500 danege shekem boladı. Awızshalar arqalı suw puwi shıǵadı hám odan hawa shıǵıp hám de kirip turadı. Bargni ústki hám ostki qabıqı ortasında japıraq eti jaylasadı. Japıraq eti tıǵız jaylasqan juqa diywallı paranxima toqımalardan dúzilgen. Parenxima toqımaları eki qıylı formalı : bargni ústki hám ostki bólektegi ústinsimon toqıma hám orta bólegindegi gewek toqıma bolıp tabıladı 6. Tut bargida júz bolatuǵın fiziologikalıq processler, hám de olardıń sırtqı ortalıqǵa baylanıslılıǵı. Atmosferada kiska kók - biynápshe gúli nurlar uzın kizil nurlarǵa salıstırǵanda kúshlilew yutilib, atmosfera suw bug'i (bult) shań hám tútin menen qansha kóp tuyingan bolsa, bul nurlar sonsha kóbirek jutıladı. Tarqaq jaqtılıq qızıl nurlar atmosferaǵa salıstırǵanda kóbirek bolıp, olardı ósimlik jaqsı ózlestiredi. Kuyosh radiatsiyasınıń kúshi de ósimliklerdiń fotosinteziga, ósiw hám rawajlanıwına úlken tásir kórsetedi. Kuyosh radiatsiyasınıń kernewi sutka dawamında da ózgerip turıp, tushki saatlarda maksimumga jetedi. Mu'tadil ıqlımlı rayonlarda eń kóp fotosintez ádetde, eń úlken quyash radiatsiyasına tuwrı kelip, bul jaǵday tushki saatlarda ruy beredi. Qubla rayonlarda bolsa kúnniń ıssı saatlarında fotosintez procesi sustlashib, azanda hám tushdan keyin eń ko'pga jetedi. Jaqtiliq su’yer ósimliklerde, atap aytqanda tut terekinde fotosintez jaqtılıq tezliginiń artıwına proporcional túrde ósedi hám jaqtılıq tuwrı túsip turǵanda kóp boladı. Fotosintez procesi tómendegishe ruy beredi Xavoda aralasǵan karbonat angidrid bargdagi mayda tesiksheler (erinler) arqalı onıń ishine kiredi. Bargdagi suwda karbonat angidrid erip, keyininen xlorifill donachalari bolǵan ústinsimon parenxima toqıma kletkalarınıń ishine ótedi. Quyash nurı tásirinde xlorifill donachalaridagi karbonat angidrid menen suw qosılıp, jańa organikalıq element - uglevod payda boladı. Uglevodlar ósimliktiń pútkil shólkemleri ushın azıq hám energiya dáregi bolıp tabıladı. Olar ósimliktiń dene hám túbirlerinde jańa toqımalardıń payda bolıwı hám ósiwge járdem etedi. Kuzda uglevodlar zapas halda toplanıp, kuklamda bolsa jańa organlardı payda etiwge sarplanadı. Ósimlikte fotosintez procesiniń tezlik dárejesi birinshi náwbette bargning morfologiyalıq hám anatomik dúzilisine tásir etedi. Bunı Yaponiya ilimiy tekseriw mákemeleri hám Orta Aziya Ipakchilik ilimiy - tadkikot institutında alıp barılǵan tájiriybelerden kurish múmkin. Atap aytqanda, jaqtılıq jaqsı túsken tut bargida ústinsimon parenxima toqımaları kóp qatardı tashkil etip, japıraq seret, kand hám oksil elementlarǵa bay boladı. Sonlıqtan, bunday japıraqlardıń to'yimliligi joqarı bolǵanlıǵınan jipak qurtı salmaqli hám sapalı nawqan oraydı. 7. Tut guli hám tupgullari. Tut terekiniń jınıslıq shólkemlerine gúl, mıywe hám urıw kiredi. Gúllew ósimlik turmısında eń zárúrli hádiyselerden biri bolıp, terektiń vegetativ shólkemlerinde jetkilikli muǵdarda azıq elementlar - uglevod, oksil, yog hám basqalar tóplanǵannan keyin júz beredi. Ósimlik gullaguncha bir qansha rawajlanıw basqıshların oteydi. Ulıwma gúl qisqarg’an shaqada turıwshı shaqlanbag’an hám ózgergen putaq bolıp tabıladı. Putaqtıń japıraqları gulning ayırım bólimlerine aylanıp kolgan bolıp, onıń hár qaysisi jınıslıq process ushın tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan xızmet etedi. Gúl barlıq gulli ósimliklerdiń jınıslıq kóbeyiw organı esaplanıp, mıywe hám urıwdı payda etedi. “Tut gulleriniń tevaragi jasıl bargchalardan dúzilgen ápiwayı (bir kavatli) gúl kishkene kesesine uxshaydi, ol jaǵdayda gúldiń tajı bulmaydi. Kupchilik tut terekleri eki uyli bir jınslı bolıp tabıladı, yaǵnıy bir terekte tek urgochi analıq gulleri bolsa, ekinshi terekte bolsa yolgiz ákelik - er adam gulleri boladı. Lekin ayırım tut tereklerinde de er adam, da urgochi gullerdi ushıratıw múmkin. Bul xildagi tutlar bir uyli, eki jınslı esaplanadı. Usınıń menen bir qatarda bir tupgulda da er adam, da urgochi guller bolıwı múmkin. Bunday tupgullarning joqarıdaǵı tárepinde kóbinese er adam, ostki tárepinde bolsa urgochi guller jaylasadı. Tut terekinig er adam tupgullari japıraq jazılıwınan 8 - 10 kún aldın, urg’ashi tupgullari bolsa japıraq menen bir waqıtta shıǵadı. Er adam gúl - tórita jasıl bargchadan dúzilgen gultevaragidan, tórtew qos belgili sarg'ish shańlatqıshdan hám olardı ustap turatuǵın shańlatqısh ipidan ibarat, 20 dan 40 danege shekem bólek er adam gulleri gúlbánti járdeminde sirgasimon (kúshala ) tupgulcha jıynalǵan. Urǵashı gúl - tumsıqsha ústki tamonidan, ortada qısqa yamasa uzın ústinshe hám tómengi bóleginde túynek boladı. Urıwlanıw hádiysesi - Er adam gulning shańı samal járdeminde urgochi gulning tumshukchasiga kelip tushgach, onda shań naychalari arqalı shań urgochi gulning mortak qapshıǵına kelip túsedi hám kushalok urıwlanıw júz boladı, nátiyjede tutning urıwı hám mıywesi payda boladı. 8. Tut mıywesi hám urıwı, Urıwlanıw tawsılǵannan keyin analıq gulining tumshukchasi ash kungir kóriniske kiredi hám az-azdan qurib túsedi. Sonnan 2-3 hápte utgach, tupgullar mevaga aylanadı. Tupgulning hár bir gulidan bólek, jalǵan mıywe rawajlanıp olardıń yigindisi tupmevasini quraydı Tut terekiniń tupmevasi tutning túri yamasa sortına qaray uzınlıǵı 7 mm. den 45 mm.ge shekem, salmaǵı 1 g den 5 g.ge shekem (sermevali Lixi - 2 sortında ) boladı. Tut terekinig kópshilik urǵashı sortları tupmevasi serurug' (20 dan 120 danege shekem) boladı. Geypara sortları (Balxi tut, Bedona tut, Merwert tut, Xuroz tut, Tadjikistan urıwsız tuti) dıń mıywesi bolsa puch urıwlı yamasa urıwsız boladı. Bunı partenokarpiya (Grekshe “partenos” - pák qız, namıslı qız hám “karpos” mıywe) hádiysesi dep atalıb, ol jaǵdayda urıwlanıw procesi júz bulmay, mıywe payda boladı hám bunday mıywe urıwsız yamasa derlik puch urıwlı bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, tutning kóp xillari diploid (eki ploid) li, yaǵnıy 28 xromosomaga iye. Bul hár bir ploid 14 xromosomaga egaligini ańlatadı. Bul xildagi tutlarda urıwlanıw procesi normal jaǵdayda ruy beredi, payda bolǵan mıywe toq urıwlı bolıp tabıladı. Usınıń menen birge xromosomalar kompleksi márteli asqan - tri - tetra - penta hám xatto 308 danege shekem) bolıp, olardı kóp, ya" ni poliploidli tutlar dep ataladı. Joqarıda kayd etilgen Balxi tut, Bedona tut, Merwert tut, Xuroz tut hám Tadjikistan urıwsız tuti uchploidli, yaǵnıy xromosomalar kompleksi 42 den ibarat. Bunday tutlardıń kópshiligi urgochi gulli bolıp, tábiy sharayatta olarǵa túsken diploid (28 xromosoma) li er adam tutning spermasi urgochi gúl urıw mortagidagi máyek kletkanı otalantirolmaydi. Sebebi, ákelik gulidagi xromosomalar kompleksi (28) menen analıq xtomosomalari kompleksi (42) ortasında teń salmaqlılıq bolmaydı Triploid tutlar tiykarınan vegetativ (qálemshe, sabıw hám parxish) usıllar menen kóbeytiriledi. " Tut urıwı ǵozasha esaplanıp, mayda (2-3 mm) máyeksimon hám bólekan qırlı Urıwdıń sırtı qońır gúren tusli hám bólekan qattı qabıq menen oralǵan bolıp, ol urıw ishindegi suwdı bug'lanib ketiwden saqlaydı. Urıw uzınına kesilgende ol jaǵdayda taqasimon mortak jáne onı qorshap turǵan endosperm, yaǵnıy jamg'arilgan azıq element (yog hám belok ) kórinedi. Mortak úsh bólekdan' dáslepki túbirshe, eki mortak bargchalardan hám urıw astı tirsagidan ibarat.
Juwmaq

Juwmaqlap aytqanda bir qatar sanaat hám awil xojalig’inda tutshiliqti rawajlandiriw bir qansha en’ jaydirilmaqta. Hár bir ónim túrine berilgen standarttiń ámel qiliw múddeti boladi. Hár qanday standart óz sanina iye bolip, oniń baspadan shiǵarilǵan jili hám boladi, keyin bul standart qaysi birine tiyisli bolsa, usi ónimniń qisqasha táriyipi beriledi. Soń ónim sortlariniń táriyipi beriledi.

Tutshiliqti sortlar boyinsha bóliniwine sebep alinatuǵin ónimniń aqirǵi sapa ózgerisleri oniń baslanǵish sapasina baylanisli boliwi múmkin. Máselen, tut japirag’inin’ sirtqi daqtiń boliwi jipek talasinda gedir-budirliq payda boliwina alip keliwi múmkin. Bul bolsa jipek talasiniń jaman iyiriliwine hám oniń sapasi buziliwina sebepshi boladi. Soniń ushin bunday daqli pilleler tómen sortqa kiritiledi. Basqa tárepten qurǵaq pilleler sort kórsetkishi bolip, pillelerden yaki olardiń úlgilerinen alinǵan jipek shiyki zatiniń boliwi múmkin. Bir waqittiń ózinde usi standartti qollawdaǵi tásir sheńberi kórsetiledi, máselen, álbette úlgisine tiykarlanip tek Qaraqalpaqstanniń ayirim rayonlarinda, sonday-aq respublikamizdiń basqa wálayatlariniń ayirim rayonlarinda ámelde qollanadi. Keyin úlgiler aliw tártibi hám usi úlgiler sapa belgilerin aniqlaw usili bayan etiledi. Bunnan keyin pillelerdi ol yaki bul muǵdari esaplanadi, sebebi ónimdi qabil etiwshi tárep qabil etilgen ónimdi haq tólenetuǵin muǵdarina, oniń sortlari boyinsha esaplap (iǵalliǵina, jipek shiyki zati shiǵiwina qarap), keyin haq tóleydi. Ol yaki bul sortqa tiyisli hámme kórsetkishler hám ónimlerdiń muǵdari formulalar boyinsha esaplanadi.
Keyin tapsirilatuǵin ónim qanday jaylastiriliwi kerekligi, túri hám kólemi, jaylastirilatuǵin idis, qural hám suw transportinda tasiwdaǵi ayriqsha sharayat, sonday-aq hár bir qap yaki qanardiń massasi hámde tamǵalaw, sonday-aq ónimdi transportqa júkleymen degenshe saqlaw hám oni transportta tasiw qaǵiydalari kórsetiledi.
Mámleket standartin hámme qaǵiyda hám usillari ónimdi qabil qiliwshi hám tapsiriwshi tárepler ushin toliq orinlaniwi shárt hám onnan shetke shiǵip, oǵan ámel qilmasliq joqarida aytip ótilgenindey nizam joli menen jazalanadi.
Tutshiliq házirgi waqitta tut tereginiń nálleri hám oniń tuqimi, tiri hámde qurǵaq pilleler, jipek shiyki zati standartlari qollanilmaqta. Bunnan tisqari, terminologik mámleket standarti bolip, onda terminler dizimi hám olardiń usi tarawdaǵi áhmiyet beriledi. Sonday-aq, ilimiy islep shiǵariw, ádebiy shiǵarmalar jaratiw ushin hám mámleket standartlari bar. Olarda álbette kerekli terminlerdiń dizimi, neni bildiriwi hám qanday waqitlarda qollaniw múmkinligi yaki múmkin emesligin óz ishine aladi. Tutshiliq boyinsha terminologiyaliq mámleketlik standarti tek jipek shiyki zatin islep shiǵariwǵa tiyisli. Bul terminologiyaliq mámleket standarti jipekshiliktiń basqa tarawlarin óz ishine almaydi. Tutshiliqta qollanatuǵin terminlerden hám uliwma barliq mámleket standartlarinan tiyisli tarawlarda paydalaniw zárúr ekenligin bildiredi

PAYDALANILGAN ADEBIYATLAR

1. 
   N. Axmedov, S, Murodov “Ipakchilik asoslari”
   
2. 
   “Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw” OMK
   
3. 
   M.A.Zuparov “Awil xojaligi biotexnalogiyasi” Tashkent 2016-jil
   
4. 
   “Tut jipek qurti biologiyasi” OMK
   
5. 
   Internet materiallari;
   

www.ziyonet.uz
www.google.ru
www.uzedu.uz
www.bibllioteka.ru