Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw”

1-su’wret. Tut tuqiminin’ o’nip shig’iw protsessi
a – tuqiminan murtak tamir ha’m aq tamir payda boliwi;
b – qa’lemsheden payda bolg’an adventiv (qosimsha) tamirlar.

Tut nálleri tiykarınan eki usıl — tuqiminan hám japsar usılında jetilistiriledi. Qániygelerdiń aytiwina qaraǵanda, náller urıwınan ko'paytirilganida 2 jılda tayın bolsa, japsar usılında tayın nálni alıw ushın 3 jıl waqıt kerek boladı. Jańa tut sortların jaratıwda bolsa seleksiya usılında shańlatish hám tańlap alıw usılınan paydalanıladı. Buǵan baylanıslıǵı izertlewlerde Ózbekstan ipakchilik ilimiy izertlew institutı ilimpazları menen sheriklikte jumıs alıp barıladı. Tutchilik klasteri basshısı Abdufattoh Musulmanqulov sol tarawda uzaq jıllıq tájiriybege iye agronomlardan. Qaharmanımız dáslepki jumıs iskerligin respublikanı sapalı tut nálleri menen támiyinlew hám shet elge kirip qılıw maqsetinde baslaǵan. Usı klaster 1999 -jılda “Ipak” fermer xojalıǵı retinde islengen, — dedi xojalıq tiykarlawshisi Abdufattoh ájaǵa. — Ótken jıllar dawamında bul jerde tut seleksiyasi, tuqımgershilik qánigesiligi, tut náli hám nálchiligi jolǵa qoyıldı. Keyinirek onıń iskerligi keńeyip, zamanagóy texnologiyalar menen bayıtılıwı esabına bıyılǵı jılda klaster mártebesi berildi. Keleside, biz tekǵana tut nálleri etiwtiriw, bálki tayın shiyki zat alıwǵa da qánigeliklashyapmiz. Házirde klasterde bir qansha innovciyalıq texnologiyalar, atap aytqanda, tut urıwların kaseta usılında egiw, sortlı tut mıywesi urıwın zamanagóy dáske arqalı ajıratıp alıw sıyaqlılardan paydalanılıp atır. Klasterde usı waqıtta jańa, zamanagóy joybarlardı ámelge asırıw jumısları baslap jiberilgen. Oǵan kóre, 0, 5 gektar maydanda qurılıp atırǵan ıssıxonada 2 million dana tut náli jetiwtiriledi. Kárxanada ulıwma baxası 2 milliard swmga teń laboratoriya da dúzilip atır. Bul jerde “Invitro” usılında jılına 5, 5 million dana zúráátli sortlı tut nálleri etiwtiriw jolǵa qóyıladı. Analizlerge kóre, ápiwayı usılda bir jılda bir ret tut náli jetiwtirilib, 1 gektardan 12, 5 tonna ónim alınsa, “Invitro” usılında jılına 4-5 ret nál tayarlab, hasıldarlıqtı 25 tonnaǵa jetkiziw múmkinshiligi bar. Klaster laboratoriyasında jetiwtiriletuǵın nállerdi Kazaxstan, Kirgizstan, Turkmenistan hám Azerbaydjan sıyaqlı jaqın qońsılas mámleketliklerge kirip qılıw da joybarlastırılǵan. Bunnan tısqarı, klasterde tut tereki mıywesi, bargi, túbiri, qabıqlog'i hám zamarıqınan innovciyalıq ónimler islep shıǵarıw názerde tutılǵan. Bul ónimler farmacevtikada qollanilib, kóplegen keselliklerge shıpa bolıwı úyrenilgen. Mámleketimizdegi birinshi tutchilik klasteri tarmaqta unamlı tájiriybe bolıwı kútilip atır. Shiyki zat jetistiriwden tartıp, tayın ónim óndiriskeshe bolǵan processtiń bir noqatda jıynanishi tarmaq múmkinshiliklerin keńeytiw esesinde, shańaraqlardı turaqlı dáramat dáregi bilan támiyinlewge xızmet etedi. Klaster tolıq quwatda isley baslagach, rayon daǵı 500 danaǵa jaqın xalıq wákilleri turaqlı jáne máwsimiy jumıs orınların menen támiyinlendi. Ásirler dawamında xalıq selektsiyasi ta’repinen Qızıl tut, Balxi tut, Merwert tut hám basqa kóplegen tut sortları jaratılıp házirgi waqıtta da o’sirilmekte. Lekin keyingi jıllarda sonı pushayman menen sonı da aytıw kerek, xalqımız tamonidan jaratılǵan áne sol kem ushraytuǵın tut sortları joq etińip atır. Ózbekstan Respublikası ministrler keńesi, awıl xojalıq ministrligi menen birgelikte shıǵarǵan sheshiminde jipak qurtı ushın azıq beretuǵın tut tereklerin hám tutzarlardı shańaraqqa tiyisli zvenolarga hám fermerlerge biriktirip qoyıwdı, jańa tutzarlar qurıw hám tut nálleri jetistiriwin rawajlandırıw hám de tutzarlardı saqlaw, ústinen qadaǵalaw ornatıw sıyaqlı bir qansha kerekli máseleler qabıllandı. Taǵı 2000 jıl 15 mart kúni Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń «Nawqanchilikning azıq bazasın bekkemlew hám ipakchilik ónimleri jetistiriw kólemlerin kóbeytiw ilajları tuwrısında» sheshimi shıqtı. Bul qarar waqıtında shıǵarıldı, sebebi keyingi jıllarda kóplegen tutlar hám tutzarlar joq qılınıp atırǵan edi. Kelesinde respublikada ipakchilikni rawajlandırıw ushın selektsioner-larimiz tamonidan jaratılıp atırǵan jańa perspektivalı túrler menen bayıtıwımız kerek Jáhánda ipakchilik menen shuǵıllanap atırǵan Kitay, Yaponiya, Xindiston, Kareya hám basqa mámleketlerde tek sortdor tut nálleri jetiwtirilib, olardan tiykarınan tutzarlar júzege keliw etip sapalı hám mol nawqan jetilistirmekte. Ózbekstanda jipekshiliqtin’ aziq negizine, yaǵniy tutchilikni házirgi jaǵdayına názer taslasak yamasa analiz etilse bar yo'g'i 590 ǵa jaqın sortdor tutlar ámeldegi tek. Sonday eken, 9590 tutlar gibrid esaplanıp sortlı tutlarǵa salıstırǵanda 2-3 ret kem ónim hám sapası tómen japıraq alınıp atır. Respublikamızda jetilistirilip atirg’an nawqanlardı jáhán bazarına alıp shıǵıwda jipak qurtı urıw'ining sapasın, bagıw agrotexnikasin jaqsılaw menen birgelikte wálayatlarda ámeldegi bolǵan (pitomniklarda) ná zarlarda ko'pla nállerin jetistiriwdi jolǵa qoyıw kerek Tutchilik agrobiolik pán bolıp, tut o'simligi tuwrısında kóp 5 aldıńǵı — ámeliy islep shıǵarıw jetiskenliklerin, maǵlıwmatla sáwlelengenlestirgen. Bolajaq agranom tutchilik salasınıń júdá názik hám quramalı tamonlarini ilimiy tiykarda ózlestiriwde tutchilik pániniń áhmiyeti úlken. Bul pánniń wazıypası tuttin’ tiykarǵı organlarini sırtqı hám ishki dúzilislerin organizminde úzliksiz júz berip turatuǵın element almasınıwlardı, nálshe hám nál jetistiriw usılların, jipak qurtı ushın azıqbop tut terek-larini ósiriw agrotexnikalıqalarini, tut tereki kesellikleri hám zıyankeslerine qanday gúresiw ilajların, sırtqı ortalıqqa bolǵan munasábetlerin jetilisken uyretedi. Sonday eken, tut o'simligi tuwrısında tolıq maǵlıwmat beretuǵın pán bul -“Tutchilik” bolıp tabıladı. Tut terekiniń watanı Ózbekstanda áyyemginen hám házirgi waqıtta ósip atırǵan tut túrleri hám de sortları. Tut tereki jer júzinde júdá áyyemginen ósip onıń atınıń Iranlıqlar, arablar, túrkler, tatarlar, azarboyjonlar “tut” dep Gruziya hám taǵı ayırım kavkazliklar “tuta”deb ataǵanlar. Tut túrleri latınsha Morus áwladına hám moratsiya shańaraǵına tiyisli. Tariyxıy dereklerdiń kórsetiwishe qara tutning, ya“ni qızıl tut terekiniń watanı Iran, aq tutniki bolsa Kitay esaplanadı, lekin bizni Turkistonda- Turanda ekewi de áyyemginen ósińki. Mas. Dalvarzin tepada tabılǵan jipek sheki onimsi bunıń dálili bolıp tabıladı. Tut tereki keyin Yevroppa hám Amerikaǵa tarqalǵan Nawqanchilikning 9096 azıq fondı kem ónimli, jergilikli xasak tuti esaplanǵan mıywesi ushın qoraz tut, Balxi, merwert, Bódene, Sofed hám Qatlama tutlar o'stirilgan. Mol hasıl tutlardı kóbeytiw maqsetinde shet el mámleketlerge Yaponiya, Kitay, Italiyaǵa barıp zúráátliligi joqarı bolǵan tut sortlarınıń qálemsheleri hám nálleri keltirildi. 1930 -31 jılda Yaponiyaǵa bir gruppa qánigeler jiberildi, alıp kelingen jańa tut sortları ko'paytirilib, o'stirilib olar jergilikli sortlarǵa chatishtirilib jaqsı mol hasıllı jańa túr hám gibridler jaratıldı. Nawqan hám nál jetistiriwdi ilimiy tiykarda aparıw maqsetinde 1971-75 jıllarda nawqan tuqım zavodları menen tut nállerinen birlestirilib, qánigelestirilgen kompleks násilshilik, jipak qurtı urıwı hám de tut nálleri jetiwtiradigan 14 xojalıq dúzildi. Bunıń nátiyjesinde hár jılı 62 mln. top tut náli hám nálchalari jetiwtirilar edi Házirgi waqıtta (2000 jıl ) Respublikada 12-13 mln. nál jetiwtirilmoqda. 3. Ósimlikler sistematikasiga tiyisli dáslepki maǵlıwmatlar. Ósimlikler sistematikasi adamlardıń turmıslıq talapla -rini qandırıw jolında etilgen miyneti nátiyjesinde payda boldı. Ósimlikler dúnyasınıń kelip shıǵıwı, bir-biri menen aǵayınlıq dárejesi, óz-ara munasábeti hám tariyxıy rawajlani-shiga qaray klasifikatsiya etildi, yaǵnıy áyyemgi geologik dáwirden baslap xozirgacha jetip kelgen barlıq ósimlik gruppalarına bolınıp, evolyutsion tarakkiyot nuktai názerinen sistemaǵa solinadi. Ósimlikler hakida, atap aytqanda olardıń shıpabahsh qásiyetleri tuwrısında kóp maǵlıwmatlar tóplanǵan sonda da, lekin olardı ilimiy klassifikatsiyasi keyin islendi. Sebebi oyanıw dáwirine qayǵı-uwayım sistematika salasındaǵı jumıslar Teofrast, Dioskorid sıyaqlı ilimpazlardıń túsindirme beriwi menen sheklengen. Orta asirde Ózbekstanda Buxaranı Afshona awılında tavvalud tapqan jáhán pánine kútá úlken ules qosqan ullı oyshıl hám ataqlı alım Abu Ali ibn Sinoning daslep 1020 jılda baspa etilgen “Alqonun medicina, yag’niy (Meditsina) “Medicina nızamlari” atlı bes tóbeli ájayıp shıǵarması pánniń taraqqiy etiwine úlken dúmpish boldı. Bul dóretpe meditsinaning barlıq salasın ózinde sáwlelengenlestirgen bolıp, óz tájiriybeleri hám gúzetiwlerin aytǵan. Kitaptıń ekinshi bólegi dári-dárman retinde qollanılatuǵın ósimlik, haywan hám mineral elementlarǵa baǵıshlanadı, 400 den artıqlaw dárilik o’simlikler tariyplenip olardıń shıpabaxsh qásiyetleri kórsetilgen. Bul kitap Yevroppaning barlıq universitetlerinde vrachlar ushın meditsinada tiykarǵı qóllanba bolıp keldi. Italiyalıq botanik Andrea Tsezalpin (1519 -1603) birinshi bolıp, ilimiy tiykarda ósimlikler dúnyasınıń sistemati-kasini jarattı. Ol 1583 jılda baspa etilgen “ Ósimlikler haqqında 16 kitap” atlı shıǵarmasında ósimliklerdiń 1500 túrin tariyplaydi, solardıń qariyib yarımı shaxsan ózi toplaǵan ósimlik bolıp, olardıń bir qanshası jańa Tsezalpingacha suwretlenbegen túrler edi. Ol hár qaysı turni qısqasha ta“rif-erin, ósimlikler bir pútkil organizm degen ideyanı aldınǵa suradi.. Házirgi zaman ósimlikler sistematikasining wazıypası hám metodları. Ósimlikler sistematikasinin’ wazıypası ósimlikler dúnyasın úyrenip sistemaǵa salıw menen sheklenmeydi, basqa pánler sıyaqlı ámeliy máselelerdi de sheshiw, jámiyeti ósimlik ónimlerine bolǵan mútájlikin qandırıw ushın xızmet etedi.Ósimlik atların jazıw tártipleri. Sistematikaning wazıypasına ósimlik túrlerin anıqlaw hám tariyplewden tısqarı taǵı olarǵa ilimiy atlar beriw máselesi de kiredi Ósimliklerdiń ilimiy atları áyyemginen lotin tilinde ju’ritiledi, sebebi ósimliklerdiń jergilikli atları túrli jerde túrlishe, sonın birdey at bolıwı ushın dúnya boyınsha latınsha at kelisim K Lenney jasaǵan dáwirden baslap ósimlikler atınıń da binar nomenklatura menen, yaǵnıy eki so’zden shólkemlesken kushnom menen búydew ádet bolǵan. Binar nomenklaturadagi qosnomning birinshisi ósimlik-dıń kaysi áwladqa tiyisliligi, ekinshisi bolsa qaysı túrge tiyisli ekenligin kórsetedi Mısalı : Aq tut Morus alba. Bunnan tısqarı, hár bir ósimlik qosnomining aqırına sol turni birinshi bolıp aniklagan hám tariyplagan, avtor famılıyasınıń bas hárıbi yamasa famılıyası qısqartirib jazıp qóyıladı. Mısalı : Morus alba Linn.,, M. bombucis Koidr., M. multicaulis Perr. Lekin ósimlik túrleriniń jergilikli ata -rini itibardan shette qaldırmay olardı da qóllaw kerek. Olardı biliw ámeliy hám teoriyalıq tárepten úlken áhmiyetke iye. Jergilikli atlar iskerligi ósimlikler menen tikkeley yamasa bólekan baylanısqan agranomlar, baǵmanlar, botaniklar, vrachlar, biolog oqıtıwshılardıń jumıslarında úlken járdem beredi.

2-su’wret. Tuttin’ jasina qarap tamir sistemasinin’ rawajlaniwi

Tuttin’ ulıwma ósimlikler sistematikasinda tutqan ornı.
Tut eki uyli bolıp Morus áwladı tutdoshlar Moraceae shańaraǵına tiyisli bolıp tabıladı. Tutlaslar shańaraǵına kiretuǵın ósimliklerdiń ulıwma belgileri tómendegishe: a) denesinde sutli (shireli) sherbet bolıwlıǵı b) urıw murtagi átirapı beloklar menen oralǵanlıǵı. Japıraqları pútin yamasa kertekli, hám de kerteklik dárejesi ózgeriwshen, onıń qırı tegis yamasa ápiwayı arrasimon tishli, gulleri bir jınslı tupgulli, jalǵan mevali hám top mevaga jıynalǵan. 8. Tut (Morus) áwladınıń sistematikasi hám tiykarǵı túrleriniń tariypi. Ósimlik sistematikasida áwlad dep óz-ara jaqın bolǵan, gúl, mıywe hám urıwlarınıń dúzilisine uqsaytuǵın, hám de japıraq, poya, tupgul, sertukliligi, gúldiń tajıı, urıwınıń reńi hám basqa belgileri menen parıq etetuǵın túrler gruppaına aytıladı. Bir qansha ósimlikler barlıq tiykarǵı belgileri menen bir- birine uqsas bolıp, lekin olar biri ekinshisidan tek jeke - ayriqsha (úlkenligi, gulining muǵdarı, japıraqlarınıń sanı hám basqalar ) belgileri menengine parıqlansa, Tut terekin tiykarǵı túrleriniń geografiyalıq tarqalıwı, Tut tereki maǵlıwmatlarına kura dúnya boyınsha keń tarkalgan. Tut tereki túrleriniń tarkalishi boyınsha urǵanilganda eń kóp muǵdardaǵı tut túrleri Qitayda ósedi degen juwmaqqa kelingen.