Ministirligi O’zbekstan ma’mleketlik ko’rkem-o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali

O’zbekstan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’lim
Ministirligi
O’zbekstan ma’mleketlik ko’rkem-o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali


____________________________________________
O’z betinshe jumisi
Tema: Ózbekistan Respublikası tariyxın jazıwda arxiv hújjetleriniń ornı
Qabıllawshı: Aytimova D
Orınlawshı: Bekiniyazova M

No’kis – 2022

Joba:

1. 
   Ózbekstanda arxiv jumısınıń shólkemlestiriliwi (1925-1940 jıllar)
   
2. 
   1941-1945 jıllarda Ózbekistanda arxiv jumısı
   
3. 
   Paydalanilǵan ádebiyatlar
   

Ózbekstanda arxiv jumısınıń shólkemlestiriliwi (1925-1940 jıllar)
1924 jılı Orta Aziya respublikaları (Turkistan, Buxara, Xorezm respublikaları)de milliy-aymaqlıq shegaralanıw ótkerildi. Nátiyjede SSSR quramında Ózbekstan SSR hám Turkmenistan SSR, Tadjikistan ASSR (O'zSSR quramında) hám de RSFSR quramında Kazaxstan ASSR hám Kirgizstan avtonom wálayatı tashkil etildi. Bunıń nátiyjesinde Ózbekstan SSRning óz arxiv shólkemleri payda boldı.
Arxiv hújjetleri jańa dúzilgen respublikalar ortasında tómendegi tártipte bolındı. Orta Aziya hám birlespe áhmiyetine iye bolǵan arxiv fondlari Orta Aziya Oraylıq mámleket arxivında Tashkentte saqlanatuǵın boldı. Hár bir respublikaǵa tiyisli arxiv fondlari sol respublikaǵa beriletuǵın boldı. Turkiston Respublikasınıń jalǵiz mámleket arxivı fondı sol tárzde bolınıp ketti.
1924 jıl 28 dekabrde arnawlı qarar menen O'zSSR MIK janında O'zSSR Arxiv jumısı oraylıq basqarması tashkil etildi. Ózbekstan aymaǵında tashkil bolǵan barlıq arxivlar, mısalı, Ferǵana, Tashkent, Samarqand, Buxara, Xorezm hám basqa wálayatlarda payda bolǵan arxiv fondlari O'zSSR Arxiv jumısı oraylıq basqarmasına tapsırildi. SHuningdek, Orta Aziya áhmiyetine iye bolǵan arxiv fondlari da Orta Aziya oraylıq arxivı strukturalıǵi ushın Ózbekstan arxiv basqarmasına tapsırildi, sebebi bul Orta Aziya arxiv fondlari Tashkentte payda bolǵan edi. SHunday etip, O'zSSR arxivında tek respublika tariyxına tiyisli hújjetlergine emes, bálki pútkil Orta Aziya tariyxına tiyisli hújjetler saqlana basladı.
O'zSSR MIK hám XKSning 1925 jıl 22 iyul sheshimi menen «O'zSSR Arxiv jumısı oraylıq basqarması tuwrısında»gi Qaǵıyda tastıyıqlandi. Bul qaǵıydaǵa kóre respublikada YAgona mámleket arxiv fondı (YADAF) tashkil etildi. Bul fondga húkimet, sawda, sanaat, kooperativ, kásiplik awqamları shólkemleri arxivları, sonıń menen birge, diniy hám jeke arxivlar kiritiledi, dep kórsetildi.
Wálayatlarda wálayat arxiv byurolari dúzildi. 1925 jılda Ferǵana, Samarqand, Tashkent, Zarafshon wálayatları arxiv byurolari, 1926 jılda bolsa, Xorezm, Qashqadárya, Surxondaryo wálayatları arxiv byurolari ashıldı.
1925-1930 jıllarda arxivlarda isleytuǵın xızmetkerler sanı qısqartirildi. CHunki bıyılǵı jılılarda SSSRda, sonıń menen birge O'zSSRda da industrlashtirish siyasatı o'tqazilib, pútkil aqsha qatiy tejalgan halda industrlashtirishga sarplanǵan edi. SHu sebepli Arxiv basqarmasında 1924 jıldaǵı 46 xızmetker ornına 1925-1930 jılları 17 kisi isledi. Bul hal arxiv shólkemleri iskerligine unamsız tásir kórsetdi. Arxiv hújjetleriniń tártipke salıw jumısları, olardan paydalanıwdı shólkemlestiriw páti talay pasaydi.
Qıyınshılıqlarǵa qaramay, arxiv shólkemleri xızmetkerleri hújjetlerdiń saqlap qalıwdı ózleriniń zárúrli wazıypaları dep bildilar. Arxivlar Orta Aziyada milliy aymaqlıq shegaralanishning ótkeriliwi, Turkiston, Buxara, Xorezm respublikalarınıń tamamlanılıwı munasábeti menen bul respublikalar mámleket keńseleri arxiv hújjetlerin qabıllaw, olardı respublika paytaxtı Samarqandga aparıw jumısların ámelge asırdılar. Tek 1925 jıl yanvar ayınıń ózinde Arxiv jumısı oraylıq basqarmasına 50 mıńǵa saqlov birligindegi arxiv hújjetleri tapsırildi.
Mámleket arxivların arxiv hújjetleri menen qurastırıw jumısları keyingi jıllarda da dawam etdi. 1925-1929 jıllarda 134 arxiv fondı qabıllandı. 1929 jılı Arxiv jumısı oraylıq basqarması 863 arxiv fondı hám 764 mıń jıynamajild qabıl etken. wálayatlar arxivlarında 924 arxiv fondı hám 994 mıń jıynamajild saqlanardi.
Soni atap ótiw kerek, arxiv xızmetkerleri kem bolǵanlıǵı sebepli mámleket arxivlaridagi hújjetlerdiń yarımınan ko'pi tártipke asırılmaǵan, bayanlainmagan edi. Tuwrısıda, bunday halda olardan paydalanıwdıń da múmkinshiligi bolmaǵan. SHuning ushın mámleket shólkemleriniń óz arxivların tártipke salıp, dizim tuzib, olardı mámleket arxivlarına (oraylıq hám wálayat mámleket arxivlarına ) tapsırıw talabı qoyıldı.
1923 jıl dekabrinde Turkiston húkimeti barlıq mekeme hám shólkemlerge óz hújjetli materialların tártipke salıp, dizim tuzib mámleket arxivına tapsırıwdı júklegen edi.
1929 jıl may ayında O'zSSR MIK Prezidiumı O'zSSR Arxiv jumısı oraylıq basqarması lekciyasın esitdi. Qabıl etilgen qararda Oraylıq basqarma tárepinen ámelge asırılıp atırǵan jumıslar onıń aldına ilimiy shólkem retinde qoyılǵan talaplarǵa juwap bermeydi. Qararda Oraylıq basqarma óz iskerliginde ilimiy-izertlew jumıslarına, hújjetlerdi járiyalawǵa, hújjetler jıynaqları tayarlawǵa bólek itibar beriwi kerekligi kórsetip ótildi.
1930 jıl 9 aprelde O'zSSR MIK Prezidiumı sheshimi menen O'zSSR Arxiv jumısı oraylıq basqarması O'zSSR Oraylıq arxiv basqarması dep ózgertirildi.
Sovet dáwiri arxivlarınıń kóbeyip barıwı menen SSSR MIK hám XKS sheshimi tiykarında 1929 jıl aprelde Mámleket arxiv fondı kelip shıǵıwı boyınsha revolyuciyaǵa shekem hám sovet dáwiri arxiv fondlariga hám de áhmiyeti boyınsha oraylıq hám jergilikli arxiv fondlariga bolındı.
1931 jıl 20 mayda O'zSSR MIK “O'zSSR Oraylıq arxiv basqarması jáne onıń jergilikli keńseleri tuwrısındaǵı qaǵıyda haqqında” qarar qabılladı.
O'zSSR Oraylıq arxiv basqarması janında O'zSSR Oktyabr revolyuciyası oraylıq mámleket arxivı hám Oraylıq mámleket tariyx arxivı tashkil etildi. Ferǵana hám Samarqand qalalarında olardıń bólimleri dúzildi. SHahar hám rayonlarda zárúr jaǵdaylarda rayon hám qala mámleket arxivları shólkemlestiriwge qarar etildi.
Arxiv jumısların qayta qurıwǵa arnalǵan joqarıdaǵı sheshiminde mámleket arxivına qo'lyozma hújjetler menen birge kino -foto -fono hújjetler de tapsırıladı, dep kórsetildi. Mekeme, shólkem, shólkem hám kárxanalar hújjetleriniń mámleket arxivlarına aldınǵı bes jıl ornına tashkil bolǵandan 10 jıl keyin tapsırıw qaǵıydası engizildi. SHahar, rayon shólkemleri óz hújjetlerin 3 jıldan keyin tapsırıwları kerek edi.
Qararda keńselerdiń mámleket arxivına tek turaqlı saqlanatuǵın hújjetlernigina tapsırıwları aytıp ótildi. waqtınsha saqlanatuǵın (mısalı, 3-10 jıl ) hújjetlerdi keńselerdiń ózleri arnawlı komissiya tuzib joq etiwi aytıp ótildi.
Bul qaǵıyda mámleket arxivları jumısın talay jeńillestirdi. SHuningdek, qararda Buxara, Xorezm xonliklari hám respublikaları hújjetlerinen waqtınsha saqlanatuǵın hújjetlerdi joq etiw qadaǵan etildi.
1931 jıl 20 maydaǵı húkimet sheshimine tiykarınan kásiplik awqam arxivları Oktyabr revolyuciyası oraylıq mámleket arxivı quramına kiritilgen edi. 1933 jılı O'zSSR kásiplik awqamı háreketi oraylıq arxivı tashkil etildi. SHu munasábet menen Turkiston hám Ózbekstan Respublikaları kásiplik awqamları shólkemleri arxiv fondlari Oktyabr revolyuciyası oraylıq mámleket arxivınan ajıratılıp, jańa Oraylıq arxivǵa berildi. Bul arxiv 1942 jılǵa shekem iskerlik kórsetdi hám taǵı MDAga qosıp jiberildi.
1934 jıl iyulida SSSR MIK sheshimi menen Ózbekstan Oraylıq arxiv basqarması quramında Ózbekstan áskeriy arxivı tashkil etildi. 1945 jıl aqırında bul arxiv tamamlanıldı hám barlıq arxiv fondlari Moskva daǵı SSSR Qızıl Armiya oraylıq mámleket arxivına tapsırildi.
O'zSSR quramında Qaraqalpaqstan ASSRning tashkil bolıwı munasábeti menen 1934 jıl 11 martda QQASSR Oraylıq arxiv basqarması tuzildi.
1935 jıl jergilikli arxivlar tariyxında da úlken waqıya júz boldı. SSSR MIK sol jılı barlıq rayonlarda rayon mámleket arxivların dúziwdi usınıs etdi. O'zSSR MIKning 1935 jıl 21 dekabr sheshimine qaray respublikanıń barlıq qala hám rayonlarında mámleket arxivları tashkil etildi. 1936 jılı respublikada 31 rayon mámleket arxivları hám arxivı bolmaǵan qalalarda qala mámleket arxivları tuzildi.
1938 jıl yanvarında Ferǵana, Tashkent, Samarqand, Buxara wálayatları qayta tashkil boldı. SHu munasábet menen 1938 jıl iyunında sol wálayatlarda arxiv basqarmaları tuzildi. 1939 jılı respublika arxiv shólkemleri O'zSSR MIK janından O'zSSR ishki jumıslar xalıq komissariati (IIXK) qarawına ótkerildi. Ekenin aytıw kerek, NKvD dep atalǵan bul shólkem 30 -jıllardaǵı repressiyalardı ótkergen. Onıń roli, áhmiyeti artıp ketiwi hám arxiv hújjetleri bul shólkemge kóbirek kerek bolıwı sebepli SSSR hám O'zSSR de arxivlar IIXKga ótkerildi. SHu munasábet menen O'zSSR Oraylıq arxiv basqarması ornına O'zSSR Ishki jumıslar xalıq komissiariati Arxiv bólimi tashkil etildi. Orınlarda bolsa, wálayat IIXK basqarmalarınıń wálayat arxiv bólindileri hám wálayat mámleket arxivları tuzildi. 30 -jıllarda respublika arxiv shólkemleri kadrlar menen de talay mustaqkamlandi. 1929 jılı arxiv shólkemlerinde hámmesi bolıp 34 xızmetker islegen bolsa, 1941 jılǵa kelip olardıń sanı 111 danege jetti. SHuningdek, arxiv xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıwǵa da itibar berildi. 1932-1941 jıllarda Moskva mámleket tariyx-arxiv institutı qasındaǵı bilimlerdi jetilistiriw stulǵa 18 kisi jiberildi. Tashkentte Oraylıq arxiv basqarması qasındaǵı bilimlerdi jetilistiriw stulda qala, rayon, wálayat arxivları xızmetkerleri turaqlı mamanlıǵın asırıp bardi. Arxiv xızmetkerleriniń tiykarǵı wazıypalarınan biri shólkemlerde hújjetlerdi mámleket arxivlarına qabıllaw, olardı tártipke salıw hám ilim ushın olardan paydalanıwdı shólkemlestiriw edi. 1936 jılı respublika arxivlarında 1534 arxiv fondlari hám 1 mln 1 mıń 680 saqlov birliginde hújjetler saqlanardi.
1941 jılǵa kelip fondlar sanı 4116 taga jetti, hújjetler bolsa, 1 mln 580 mıń 450 saqlov birliginen asıp ketti. Bul hújjetlerdiń yarımınan ko'pi tártipke salınǵan bolıp, olardan paydalanıw múmkin edi.
Arxiv shólkemleri XX ásir 30 -jıllarında arxiv hújjetlerinen ilimiy maqsette paydalanıwǵa bólek itibar berdiler. 1935-1936 jıllarda 200 dan artıq maqala baspasózde daǵaza etildi. 1932 jılı «Orta Aziyada 1916 jıl kóterilisi» dep atalǵan hújjetler kompleksi daǵaza etildi. 1933-1934 jılları «Tashkent Sovetining 1917 yilgi protokollari», «Orta Aziyada milliy mámleket shegaralanishi» atlı hújjetler jıynaqları tayarlandi.
Arxiv hújjetlerinen basqa maqsetlerde de paydalanildi. Hár jılı arxiv hújjetleriniń kórgezbeleri tashkil etilip, kórsetildi. Oraylıq arxiv qiroatxonasida hár jılı júzlegen ilimpazlar ilimiy jumısları ushın hújjetlerden keń paydalandılar.
Sonday etip, 1925-1940 jıllarda respublika arxiv shólkemleri shólkemlestirilgen tárepten talay bekkemlandi. Mámleket arxivları sisteması payda boldı. Oraylıq, wálayat, qala, rayon mámleket arxivları tashkil etildi. 30 -jıllarda kóplegen jańa hújjetler mámleket arxivlarına qabıllandı, tártipke solindi. Bul hújjetlerden ilimiy-izertlew jumıslarında keń paydalanildi.