Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw”

Kurs jumisinin’ maqseti: Bul kurs jumisinin’ maqseti “Tutshiliq” haqqinda teren’ bilimge iye boliw.
Kurs jumisinin’ waziypalari: Kurs jumisi maqsetinen kelip shig’ip to’mendegi waziypalar belgilep alindi:

• 
  tutshiliqta alip barilatug’in jumislar;
  
• 
  jan’a tut sortlarinin’ qalay payda boliwi;
  
• 
  tutshiliqtin’ jipekshilikte qollaniliwi
  

Kurs jumisinin’ obiekti: Tutshiliqtin’ jan’a sortlari menen islesiw.


Kurs jumisinin’ predmeti: Sabaqta o’tiletug’in sabaqliqlar, biliw qasiyetin aktivlestiriwshi texnologiya ha’m metod usillar. ‘Tutshiliq” temasinda qollanilatug’in ba’rshe tu’rdegi ko’rgizbe materiallar.

TUT TEREGI HAQQINDA ULIWMA TU’SINIK

Tut tereki kóp jıllıq ósimlik bolıp, onıń japıraqlarınan jipek qurti ushın azıq retinde paydalanıladı. Bunnan tısqarı, tutning tábiyat kórinisili hám mıywe tereki retinde de áhmiyeti úlken (onıń mıywesi, yaǵnıy tuti júdá mazalı hám shekerli boladı ).
Tut tereginiń japirag’i jipek qurtınıń birden-bir azig’i esaplansa onıń mıywesi shıyrın hám to'yimlilig’i hám de shipalilig’i menen insan salamatlıǵı ushın ju’da’ bahali esaplanadı.
Medicina atasi Abu Ali ibn Sino tut mıywesi shiresin awız - tamaq keselliklerin, isiklerdi hám de shilleshirni emlewde, sidik aydawshı faktor retinde qollaǵan. Balxi tutning sarxil shiresin milkak (tamaq awırıw ) hám tıs awrıwların qaldıriswda isletgen.
Xalıq medicinasında Balxi tut mıywesi ısıtpa qurujin kemeytiriwshi, kisige dárman baǵıshlaytuǵın, qan kóbeyiwshi retinde qollanǵan bolsa, qabıqlog'idan tayarlanǵan qaynatılǵan jara -chaqalarni emleytuǵın, ókpeni jumsatiwshi, qaqırıq kóshiriwshi, sidik aydawshı bolıp xızmet etedi. Qızıl tut mıywesi jilan jiyde mıywesi menen birgelikte buwma hám qızılsha keselliklerine malham boladı. Awız boslig'i jalınlanıp jaralanganda qızıl tut miywesinen tayarlanǵan qaynatılǵan menen shayilsa, azapǵa tınıshlandırıwlıq beredi. Bulardan tısqarı, Qızıl tut temperaturanı pasaytiruvchi, sho’llewdi qaldıratuǵın bolıwı menen birge búyrek iskerligi to’menlewin jaqsılawda unamlı nátiyje beredi. Tut terekiniń denesi júdá bekkem hám shıdamlı, párdazlaganda jilwa beredi. Sonıń onıń aǵash ustasıchilikda mebeller, hár túrlı ásbap - úskeneler hám muzıkashiliqda hár túrlı ásbaplar jasaladi. Tut aǵashın suwda bir neshe jıl ustap, keyininen kavkaz palması dep atalatuǵın júdá shıdamlı, elastik taraqlar tayarlanadı. Tut qabıg’i miytin, qayriliwshan, ol jaǵdayda dubil statyası bolıp, ol tok putaqların hám japsarlardı bólewde isletiledi. Tut qabıg’inan qımbatlı reń alıw múmkin. Qurt bagıwdan keyin qalǵan putaq hám shaqlarınan sebet, zámber hám jeńil stullar toqıwda paydalanıladı.
Tariyxıy ádebiyatlarda tut túbirin suwda qaynatib yamasa qurıtıp, keyininen taqan etip tutınilg’anda, ıshek qurt aydawı hám qant keselin emlewi múmkinligi aytılǵan. Tut tereki basqa terekler menen aralastırıp egilgende, eginlerdi qurǵaq ıssı samal hám suwıq samallar tásirinen saqlawda bóget wazıypasın atqaradı. Bul tu’rdegi egilgen tutlardıń japirag’inan jipek qurtına azıq retinde paydalanıw hám miywelerden tuqim alınıp, nál jetistiriw múmkin. Ekinshi tárepden, tut hám basqa hár qıylı bóget terekleri óz denesinen jer astı suwini bug'lantirib, sizot suwi júzesin tómenletiwge hám de jerlerdiń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw - ga járdem beredi. Sonlıqtan, shorlanıw hám batpaqlanıwına qarsı tut terekleriniń áhmiyeti ádewir úlken bolıp tabıladı.
Tut kútá úlken áyyemgi tereklerden bolıp tabıladı. Bul terekti Iran, arab, turk, tatar hám kavkazliklar “tut” atı menen júrgizgenler. Latınshada “Morus” áwladına tiyisli bolıp tabıladı. Tariyxıy dereklerdiń kórsetiwishe, Qara tut (Qızıl tut ) dıń watanı Iran, Aq tuttiki bolsa Qitay esaplanadı. Qitaylıqlar bunnan 5000 jıl burın tut japirag’i menen jipek qurtin baǵıp nawqan jetiwtirganlar, nawqannan jipek alıw jolları jańalıq ashılǵannan keyin Kitay mámleketi onıń sırın jarıyalawdı qatań qadaǵan etdi. Soǵan qaramay jipak qurtı bagıw az-azdan 2000 jıl murın Kareyaǵa, keyininen Yaponiyaǵa hám IV asirde Iran arqalı Orta Aziyaǵa, V-VI ásirlerde Kavkaz artina da málim boldı. Sonlıqtan, tut tereki Orta Aziyada bunnan 2000 jıl aldın ámeldegi bolǵan.
Tut terekleri Evropa hám Amerika kontinentlerine keyin tarqalǵan. Tut terekleri Fransiyada XV asirde, Germaniyada XVI asirde, Rossiyada XVII ásirdiń ekinshi yarımında o'stirile baslandı.
Azıq bazası retinde paydalanilatuǵın tutlar bálent terekler hám putalar kórinisinde o'stirilgen qolayli tábiyiy sharayatta tut terekleriniń bálentligi 20 m ge jetedi. Tut orta esapta 200 jıl, ayırım túrleri bolsa 500 jılǵa shekem jasaydı. Tutning shatı jipek qurti ushın azıq retinde kesip turılganinda terek tez qarib, 50 -60 jildayaq qurib qaladı. Puta formasında o'stirilgan tutlar 25 -30 jilg’ana jasaydı, lekin bálent deneli tutlarǵa qaraǵanda 2 - 3 jıl ilgerilew ónimge kiredi, basqasha etip aytqanda, japıraqlarınan 2 - 3 jıl ilgerilew azıq retinde paydalanıw múmkin.
Tuttin’ turmıs sikli shártli túrde úsh dáwirge bólinedi: kúshli ósiw dáwiri (kógerip shıqqan waqtınan tap ónimge kirguniga shekem 5 - 6 jıl dawam etedi), japıraq óniminiń barǵan sayın kóbeyiw hám mutassil ónim berip turıw dáwiri (50 jıl dawam etedi) hám de ósiw hám ónim beriw processleriniń sezilerli dárejede sóniw dáwiri (50 jıldan 100 jılǵa shekem baradı hám bunnan da kóbirekka so'ziladi).
Tut - kóbinese eki uyli, ayırım jınslı ósimlik, shańshı ósimliktiń kurtagidan áwele tek kúshala shıǵadı ; kúshalalar gullep to'kilgandan keyin ǵana dáslepki japıraqlar payda boladı. Tuqımgershilik qánigesi ósimlikte japıraqlar hám kúshalalar bir waqıtta shıǵadı. Gúllew 7 - 12 kún dawam etedi, bul waqıtta tuqımgershilik qánigesi ósimlik shańshı ósimlikke qaraǵanda 5 kún ilgerilew japıraq jazadı. Nawqan tuqımdı janlandırıw múddetlerin tuqımgershilik qánigesi ósimliktiń japıraq jazıw waqıtına qaray belgilew zárúr. Azıqbap tutlardıń japıraqları tábiy óz- ózinden to'kilmaydi; gúzgı suwıq túsiwi menen japıraqlardı (jazılmaǵan japıraqlardı da ) tezlik penen suwıq uradi.
Joqarı ósimlikler ulıwma sistematikasinda tuttin’ ornı tómendegishe belgilenedi:
bólimi - Gullilar yamasa jabıqurug'lilar, klası - Qos dánemler, genje klası - Gamamelidlilar, tártibi - Qichitqi o'tdoshlar, shańaraǵı - Tutdoshlar, áwladı -Tut.
Tutdoshlar shańaraǵı 65 áwladtı birlestiradi. Maklura, qaǵaz -terek (brussonetiya), fikus, tut hám basqalar áne usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul áwladlardı shańaraqqa birlestiruvchi tiykarǵı belgiler: ósimlik toqımasında sút jolları hám sutsimon shira bar ekenligi, sonıń menen birge, topgul, gúl hám japıraqlardıń dúzilisinen ibarat.
Japıraqları tiykarınan ortasha shamada, geyde mayda boladı, forması júrek-máyeksimon yamasa máyek formasına salgina uqsaydı, shetleri ketikli, geyde pútkil boladı ; bargining ústi tegis hám azmaz túkli bolıp tabıladı. Aq tut ayırım jınslı, kóbinese eki uyli; urǵashı guli kalta ústinsheden ibarat. Topmevasi aq, qara, aqshıl qızǵılt reń hám biynápshe gúlirang; forması tsilindirsimon yamasa máyeksimon uzınchoq, ishi urıw menen tolǵan. Shańshı -kúshalasıoch sarı reń shańlatqıshı menen ajralıp turadı. Yapon tuti (jipak qurtı tuti) Ózbekstanda hám Kavkazda ushraydı. Tutning bul sortı tómen bo'yli bolıp, shaqları tuwrı, toq gúńgirt reń, urıqları iri, ushlı - cho'zinchoq formada. Japıraqları pútin yamasa bóleksheli, máyeksimon cho'ziq (súyri-sopaq formasında ), tóbe bólegi ushlılaw. Bargning uzınlıǵı 1, 3 sm ga jaqın, eni 6 sm, shetleri tegis emes-gúńgiralı, geyde topır gúńgiralı yamasa pıshqı tishli boladı. Bul túrge kiretuǵın túrler bir yamasa eki uyli, urǵashı guli uzın ústinsheden ibarat. Topmevasi - iri, cilindrsimon, qara reńde. Tutning bul túrine tiykarınan, yapon sortları (Kinriu Itixey, Murasaki- Vase, Togo -Vase hám basqalar ) kiredi; usı túrler suwıqqa salıstırǵanda shıdamlılıǵı hám erte japıraq jazıwı menen ajralıp turadı. Sershox tutning basqa tutlardan ayırmashılıǵı mınada, onıń bir jıllıq shaqları báhárde, kópshilik yapon sortları sıyaqlı japıraq shıǵarmaydı, bálki shaqlarında kúlreń yamasa bawırrang qalın, quwatlı o'suv putaqları hám olarda japıraqlar payda boladı. Japıraqlardıń sırtı jıltır, dombıqchali, tuksiz, sheti irito'mtoq gúńgiralı bolıp tabıladı. Urǵashı guli kalta ústinshe hám uzın tumsıqshadan ibarat. Topmevasi - iri, qara reń, cilindr formasında. Kúshalaları uzın, gewek, shańlatqıshı ash sarı reńde.Bul túrge túrme-túr túrler kiredi. Mámleketimizde jaratılǵan Pobeda, SANIISh-14, Tbilisuri hám basqa túrler Kokuso-70, Sioziso, Roso, Kosen sıyaqlı hám basqa yapon sortları ; Bay-Teo san, Ol piy san, Tún shiyen sin sıyaqlı Kitay sortları usılar gápinen bolıp tabıladı. Kogoyama tuti basqa túrlerden japıraqları iri, shetleri pútkil, reńi toq jasıl, ústi jıltır, seret, tóbe tárepinde uzın tishchalari bolıwı menen ajralıp turadı. Bir jıllıq putaqları toq -gúńgirt reń, bo'g'im aralıǵı tirseksimon egilgan. Bul tut - eki uyli. Urǵashı guli uzın ústinsheden ibarat. Topmevasi iri, qaralaw reńde. Bul tutga Kinriu degen yapon sortı mısal bóle aladı. Jer júzinde tut tereki eń kóp tarqalǵan rayonlar Qubla hám Qublası -Arqa Aziyada (14 turi), Batıs hám Qublası -Batıs Aziyada (4 túri), Qubla Evropada, Qubla Amerikanıń Arqa hám Arqası -Batıs bóleginiń qubla tárepinde (5 túri), sonıń menen birge, Afrikanıń arqa, batıs hám de shıǵıs (bir túri) táreplerinde bolıp tabıladı. Kogoyama tuti tiykarınan Orta Aziya, Kavkazorti, Rossiyanıń qubla rayonlarında hám de Ukrainada o'stiriladi.
Usi kúnleri jurtımız boylap nawqankorlarimiz tárepinen “gúmis tola”ni jıynap alıp, qirmandi toltırıw jumısları jedellik menen dawam etpekte. Bıyılǵı jılda respublikada birinshilerden bolıp buxaralıq miynetkesh nawqankorlar belgilengen joybardı atqarıp, 41 mıń 853 shańaraqqa tiyisli zveno hám bólip alıp islewshiler tárepinen 42 mıń 36 qutı jipak qurtınan 2 mıń 350 tonna nawqan qırmanı jaratıldı. Jipak qurtı bagıw máwsimi erte baslanǵan Ferǵana, Namangan, Sirdaryo, Qashqadárya wálayatlarında da hirmonlar to'ldi. Bıyılǵı nawqan jetistiriw máwsimi aldınǵılarınan talay ayrıqsha o'tmoqda. Tarawda innovciyalıq jańalıq, zamanagóy texnologiyalardıń engiziliwi esabına bir jılda tórt retge shekem jipak qurtın kútimlew hám nawqan jetistiriw sisteması jolǵa qoyıldı. Bul bolsa azıq bazasına bolǵan talaptı jáne de asırıp atır. Sol sebepli, “Ózbekipaksanoat” awqamı tárepinen jurtımız hawa rayısına uyqas tut terekleriniń jańa zúráátli sortların jaratıw hám kóbeytiw boyınsha sistemalı jumıslar alıp barılıp atır. Atap aytqanda, bıyılǵı jılda Andijan wálayatı Marhamat rayonında respublika daǵı birinshi tutchilik klasteri iskerligi jolǵa qoyıldı. Ulıwma maydanı 30 gektardan ibarat klasterde tut analıq maydanı, nálzor, tájiriybe maydanı hám de almaslap egiw maydanları bar. Bul jerde tuqımgershilik qánigesilik iskerligi ushın analıq tutzarı, tut nálleri etiwtiriw hám olardıń zúráátliligin asırıw maqsetinde japsar usılında jańa túrler jaratıw jumısları alıp barılmaqta. Kárxanada 12 dana turaqlı, 154 dana máwsimiy jumıs orınların jaratılǵan. Jipak qurtınıń tiykarǵı azıq dáregi tut tereki japıraqları bolǵanı halda, nawqanshılıq tarmaǵında ámeldegi azıq bazasın saqlap qalıw jáne onı jáne de rawajlandırıw nawqan jetistiriw kólemin kóbeytiwdiń tiykarǵı faktorı esaplanadi. Tarawda uzaq jıllardan berli miynet qılıp atırǵan insanlar jipak qurtı bagıw ushın ozmuncha azıq zárúr bolmaslıǵın jaqsı biladi. Aymaqlarda úlken maydanlardı iyelep atırǵan tutzarlar sanınıń aldınǵı jıllarǵa salıstırǵanda artıp baratırǵanı boisi da sonnan. Klasterde wálayatlarda talap joqarı bolǵan keselliklerge hám de ıssı -suwıqqa shıdamlı mol hasıl tut sortları jetiwtiriledi. Ol jılına 3 million dana tut náli, 400 kilogramm tut urıwı hám de 1, 5 million dana “Marhamat 2017” Sortı urıqların tayarlaw quwatına iye.