Pillelerdi tayarlaw ha’m olarga daslepki islew beriw”

3-su’wret. Tut na’linin’ ko’rinisi
1 – tuwru shaqa; 2 – tirsek ta’rizli shaqa (kinriu); 3 – qiysiq shaqa (ilоntut), 4 – to’menge qarap o’siwshi shaqa (majnun tut).

4-su’wret. Tut denesindegi bu’rtikler ko’rinisi
1 – хasak tut bu’rtigi, 2 – duragay tut bu’rtigi, 3 – kinriu tut bu’rtigi, 4 – Balхi tut bu’rtigi, 5 – shоtut bu’rtigi.
Tut terekiniń kórinisi. Tut tereki uzaq jas kóretuǵın ko'pi jıllıq ósimlik. Bargli putaqları jipak qurtına azıq retinde kesilmaydigan tutlar Orta Aziyanıń birpara rayonlarında 300 hám xatto 500 jıl jasaydı. Ayırım sharayatında buyi 18-22 metrge jetip, shatları 15-18 metr keńlikkacha yoyilgan mıywe beretuǵın kútá úlken tut tereklerin ushıratıw múmkin. www. qmii. uz/e-lib Tutning jıl sayin jańa ósińki bargli putaqların jipak qurtı ushın kesiw terekleriniń uzaq jas kóriwine unamsız tásir etedi. Bálent deneli tutlar orta esapta 50-70 jasqa hám puta tutlar 25-30 jasqa yetgach qariydi hám ónimnen qaladı. Sebebi bul tutlar jańa putaq qılıw ushın azıq elementların kóplegen sarplaydı. Lekin tut basqa mevali hám yogochi ushın o'stiriladigan tereklerden kesilgen putaqlardıń demde qayta payda etiw qábileti bar ekenligi menen parıq etedi. Tut terekiniń ómir keshiriwin shártli túrde (M. I. Grebinskaya, 1961) úsh dáwir bolıw múmkin; urıwdan ungandan keyin mevaga kirgungacha - 5 jasqa shekem ol júdá jedel ósedi; ekinshi dáwir - 5-50 jasqa shekem bolıp, la mıywe hám ónim ko'payadi, bargli putaqlar, dene hám shaqlar o's Puchinchi dáwirde putaq hám denediń ósiwi sustlashadi, mıywe hám japıraq ónimi azayadı, shaqları quriy baslaydı. Bultuttin’ jıl sayin jańa japiraqli putaqların jipek qurtı ushın kesiw terekleriniń uzaq jas kóriwine unamsız tásir ctadi. Bálent deneli tutlar orta esapta 50-70 jasqa hám puta tutlar 25-30 jasqa yetgach qariydi hám ónimnen qaladı. Sebebi bul tutlar jańa putaq qılıw ushın azıq elementların kóplegen sarplaydı. Lekin tut basqa mevali hám yogochi ushın o'stiriladigan tereklerden kesilgen putaqlardıń demde qayta payda etiw qábileti bar ekenligi menen parıq etedi. Tut terekiniń ómir keshiriwin shártli túrde (M. I. Grebinskaya, 1961) úsh dáwir bolıw múmkin: birinshi dáwir - urıwdan ungandan keyin mevaga kirgungacha - 5 jasqa shekem dawam etip, bul waqıtta ol júdá jedel ósedi; ekinshi dáwir - 5-50 jasqa shekem bolıp, onıń birinshi yarımında mıywe hám ónim ko'payadi, bargli putaqlar, dene hám shaqlar ósiwi tezlashadi, úshinshi dáwirde putaq hám denediń ósiwi sustlashadi, mıywe hám japıraq ónimi azayadı, shaqları quriy baslaydı. Bul dáwir 50 den, 100 jasqa shekem dawam etedi. SHox - " shabbalarning kórinisi sadasimon yamasa supir-gisimon, piramidasimon, dumaloq (sharsimon) sırtqı kórinislerde, bargli putaqları siyrek yamasa qalıń jaylasqan, hár tárepke tarvaqaylagan bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı tómenge qaray usuvchi (Majnun tut) hám qıysıq-tuwrı putaqlı (Ilon tut) tutlar ushraydı. Bul xildagi tutlardıń japıraq ónimi júdá az bolıp.jipak qurtına derlik isletilmaydi hám olar sayamanlı terek retinde egiledi. Tut terekiniń shólkemlerine túbir, dene, shatlar, putaq, urıq, japıraq, gúl, mıywe hám urıw kiredi. Tut tereki shólkemlering sırtqı (morfologiyalıq ) hám ishki (anatomik) dúzilisin úyrenmay turıp, nál hám nállerdi baǵıw hám olardan mol japıraq ónimi jetistiriw múmkin emes. Tut tereki shólkemleriniń dúzilisi onıń atqaratuǵın wazıypalarına tikkeley baylanıslı. 2. Tut túbiriniń dúzilisi. Tutni tiykarǵı shólkemlerin sırtqı hám ishki dúzilisiniń bilmasdan onı baǵıw hám japıraq sapası, hám de ónimin asırıw qıyın esaplanadı. Tutni tiykarǵı a“zolaridan biri túbir bolıp onıń ishki hám sırtqı dúzilisiniń ózgerip barıwı, oǵan kullaniladigan agrotexnikalıqa, jasına, sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı boladı. Túbir sırtqı dúzilisi tárepinen tiykarınan 3 qıylı boladı : 1) kósher túbir; 2) ultaraq túbir; 3) qosımsha túbir- ósimlik qálemshe yamasa parxish yulli menen ko'paytirilganda tuqiminan o'stirilgan nálsheler kósher túbirli boladı. Nalshe hám nál ekinshi jayǵa kóshirip ótkeriw nátiyjesinde kósher túbirli ózgesheligi yuqoladi, ya" ni gewlep alıw waqtında jerde qalıp ketedi. Jańa jayǵa egilgeninde kóplegen qaptal túbirler payda etedi, nátiyjede súlgi túbir ózgeshelikin aladı. Sonday eken, tut urıwınıń mortagidan (túbir kletkasınan ) rawajlanıp túbir payda boladı. Tazadan payda bolǵan jas túbirsheler daslep denege salıstırǵanda tez rawajlanadı. Áne sol dáslepki shıqqan túbirdiń baslanıwı tiykarǵı túbir esaplanıp jer júzindegi dene menen tutasadı.

5-su’wret. Ko’p jilliq tut denesinin’ du’zilisi

Tuttin’ asting’i hám u’stingi bóleginiń birlesken jerine túbir bugzi dep ataladı. Tut japirag’in jiprk qurtına beriw ushın hár jılı putaqları kesilib turılıwı nátiyjesinde, onıń tábiy shoxlash tártibi álbette buz'ladı, yaǵnıy tut tereki bir gellekli yamasa kóp gellekli bolıp ósedi. Tut japıraqlarınıń ulıwma beti úlken tereklerde 60 -80 m2 ni quraydı. Tut terekiniń denesi tómendegi tiykarǵı wazıypalardı atqaradı : 1. Qaptal putaqlardı, japıraq hám miywelerdi payda etip, olardı bir tártipte saklab turıw ushın xızmet etedi. 2. Túbir arqalı alınǵan mineral elementlardı bargga jetkez japıraqlarda isletilinip tayarlanǵan organikalıq elementlardı túbir hám boshc 13 ótkeriw wazıypasın atqaradı. 3. Óz toqımalarında artıqsha organikalıq elementlardı toplap atqaradı. Joqarıda aytıp ótilgen ayrıqshalıqlardı anıqlaw ushın, onıń anatomiyasın (ishki dúzilisin ) bilmoq kerek. Tut tereki denesiniń ishki dúzilisi hám wazıypaların anıqlaw ushın tutchilikda 3 qıylı kesiw bar. 1. Ózekten ótkerip kesiw (radialno”y srez). 2. Ko'ndalaniga kesiw (poperichno'y srez). 3. Arqa kesiw (jıranitalno'y srez). Tut terekiniń denesi qalınlashgandan keyin, ishki dúzilisinde ózgeris boladı, yaǵnıy taxtalıq bólegindegi eń eski naylari ishine qońsılas jaylasqan tiri kletkalardı o'simtalari kirip, odaǵı suyıqlıqtı siqib shıǵaradı. Bunda kletka qabıqları óziniń málim muǵdardaǵı suwın joǵatıp onıń ornı reń beretuǵın smola, mıywe jelimleri sıyaqlı elementlar menen tolıwadı. Sonnan keyin yogochlik bólegi 2 ge ózek (yadro ) hám ózek dógerekligine (zaboloniga) bólinedi. Kesilmadagi yadro ózinden xesh zat ótkermeydi. “Zabolon “ ksilema qabatına maxkamlik beriw hám ózinden suw hám mineral elementlardı ótkeriw, hám de zapas awqat elementlardı saqlaw wazıypasın atqaradı. Yadro menen zabolon shirayı tárepinen bir- birinen parıq etedi. “Yadro” toq bawır qaralaw reńde, zabolon bolsa aǵımtır reńde boladı. Tut denesin jazǵı ıssınan hám qısqı suwıqtan saqlaw ushın probka qabatı menen oralǵan boladı. Tut denesinde azıq element almasınıw processleri hám toqımalardı atqaratuǵın wazıypaları. Barlıq ósimliklerdiń denesi áwele kletka hám toqımalardan shólkemlesken. Xujayra sırtqı tamondan qabıq (qabıq ) menen oralǵan, ishi bolsa shilimshik hám ransiz elementtan ibarat bolıp tsitoplazma dep ataladı. Tsitoplazma kletka daǵı element almasıwdı basqaradi Tsitoplazmadan tısqarı ósimlik-dıń taǵı bir elementi yadro esaplanıp ol ósimliklerdiń kóbeyiwin, násillik belgilerin saqlaw, hám de naslden naslge ótkeriw wazıypasın atqaradı. Ósimlik kletkasında taǵı plastid, mitoxondriyalar ribosoma hám basqa elementler de bar. Tut denesinde mexanik toqımalar bolıp ol deneni mustah-kem saqlap turıw hám hár túrlı mexanik tásirinlerden: sınıw, iymeyiw, sozılıw sıyaqlılardan ximoya qılıw ushın xızmet etedi. Tutni jası ulg'ayib barǵan sayın olarda mexanik toqıma sonsha anıq ko'rina baslaydı. Mısalı, terektiń denesi kúshli, miytin bolıp barıwı, yaǵnıy denege birikkan shaq - shabbalarni saqlap, samal tásirine shıdam bere alıwlıǵı vaxk. Mexanik toqıma kletkaları tiri hám ólik bolıwı, geyde júdá qalıńlasqan hám qabıqları yogochlangan bolıwı múmkin. Mexanik toqımalar payda etgen kletkalar formasına qaray 3 gruppaǵa bólinedi: 1. Kollenxilla - tut terekin usayotgan bólimlerinde boladı. 2. Sklerenxima - ólik kletkalardan ibarat bolıp, olar ósimlikti denesinde jaylasqan lub talshıqları, hár túrlı gezlemeler hám yigiril. buyımlar islew Mas. zigir, konop hám basqa ósimliklerde. 3. Sklereoid (tas kletka ) - sklereoidlar shaptalı, erik, olxuri danagida boladı. 2. Bir jıllıq tut putaqsınıń qabıqlog'i sirt tárepinen bir neshe qatar kletkalardan dúzilgen epiderlik (qabıq ) hám kutikula menen oralǵan boladı. Jazdıń ekinshi yarımında epidirmis joǵalıp, onı ornında perederma (qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material ) toqıma payda boladı. Pustloqning epidermis tagida 4-5 qatar kletkalardan shólkemlesken mexanik toqıma - kollenxima jaylasqan Kollenxima ishi elementlar menen tolǵan tiri kletkalardan ibarat Bul toqımadan keyin qabıqloq parenximasi jaylasıp, ol jaǵdayda kraxmal, oksil hám kand sıyaqlı azıq elementlar, hám de kaltsiy oksalit kristallari boladı. Odan keyin top - top bolıp o'rnashgan qalıń pustli peretsikl talshıqları, dáslepki qabıqloq hám ekilemshi qabıqloq toqımaları orın alǵan. Tut eki jasqa ótkennen denesinde ekilemshi toqımalar payda bola baslaydı. Birinshi jılı payda bolǵan toqımalar baslanǵısh ekinshi jılı hám endigidengilari ekilemshi dep ataladı. Denediń ishinde ózek nurları bolıp ol parenxima kletkalarınan ibarat, olar da tap taxtalıq parenximasi sıyaqlı azıq elementlardı toplaw hám de olardı jóneliste háreket etiwi ushın xızmet etedi Taxtalıq toqıması ózek menen birgelikte denediń oraylıq tsilindrini quraydı. Tut sortdasida qabıqloq toqıması tiykarınan azıq elementlarǵa bay bolǵan parenxima toqımasınan dúziledi, ya“ni ol jaǵdayda ózinden organıń elementlardı ótkeretuǵın tursimon naylari hám mexanik wazıypanı utovchi po'y boladı. Qabiq talalarin bir qanshası jıynalıp, talshıq sheńbersin tashkil parenximalari arasında top bolıp jaylasqan sutlama naylar bol; 14 ishinde sutsimon shira háreket etip turadı. Kup jıllıq tut dene hám shaqlardıń kese kesimi bir-birinen eki bólekke (zona ) bólinedi: sırtqı, ok bawır ren’degi - zabolon bólegi hám ishki toq qizgish- toq bawır ) reńdegi - yadro bólegi) Eki bólekte (zonada ) da jıllıq sheńberler anıq kórinip turadı. Jıllıq sheńberler oraligining keńligi tutga qollanılǵan agrotexnikalıqa, yaǵnıy ósiw sharayatına baylanıslı. qanshellilik yadrolı yogochlik bólegi qattı, bekkem bolsa, sonshalıq sanaatda (yogochsizlikda) joqarı bahalanadı. Sonday eken, tut denesiniń eń zárúrli bólegi qabıqloq toqımaları hám ózek dógerekligi bolıp tabıladı.