Pedagogika va psixologiya fakulteti

Magnit rezonans tomografiyasi (MRT).
Boshqa foydali aks ettiruvchi texnik asboblardan biri bu magnit rezorans tomografiyasi xisoblanadi. MRT-skaneri juda kuchli bolgan magnit maydonini tashkil qiladi. Insonnning miyasi kuchli magnit maydoniga joylashtirilsa, toqimalarni oziga xos bolgan yonalish bilan aylanish imkoniyatini yaratadi. MRT jarayoni shuni korsatadiki, vodorod atomlari energiyalarni malum bir chastotalar orqali chiqarish imkoniyatini yaratadi, buning oqibatida radiotolqinlar faollashadi. Vodoroblarni birlashuvi atomlari etarlicha ozgarganligi sababli turli xil asab tizimlarida, MRT jarayoni miyaning tasvirini aks ettiradi, bu holatlar albatta kompyuter tomografiyasidan murakkabroq holatda amalga oshiriladi.
Oxirgi texnologik yutuqlar tadqiqotchilarga MRT jarayonini ishlatish imkoniyatini yaratdilar, albatta bu miyaning tizimlarini faollik darajasi holatida ozgartirish imkoniyatini yaratishi mumkin. Funksional MRT degan mashhur bolgan jarayonlarda, MRT qon quyulishlarini va shishlarini aniqlashda oz faoliyatini olib boradi. Qondagi toqimalar bosh miyaga faol toqimalar orqali oz kislorodini etkazgan song aynan MRT ju jarayonni kuzatishi mumkin. SHu yol orqali qon tomir tizimi ishlaydi, miyaning faol bolgan joylarida boshqa faol bolmagan joylarga nisbatan qonning oksidlanish holatlarini keltirib chiqaradi. FMRT usuli faollashish darajasiga nisbatan miyaning turli sohalarida faollashtirish darajasini aniqlash imkoniyatilari yaratiladi, bu albatta insonlarni turli vazifalarni bajarishlari bilan bevosita bogliqdir.
Pozitron emissiya tomografiyasi
Boshqa qadrli bolgan usullardan biri bu miyaning faolligini aniqlashdagi darajalarni korsatadigan pozitron emissiya tomografiyasi xisoblanadi (PET). PET tomografiyasini qilishdan oldin patsientga radiaktiv modda yuboriladi, glyukozaga oxshagan. Ichki neyronlar ortasidagi aloqa albatta kuchli energiyani talab etadi, ular qon tomirlari tizimlari orqali otkazilishni talab qiladi. Glyukoza asab toqimalari uchun energiyaning asosiy manbai xisoblanadi, u inson organizmiga kirgach patsientning bosh miya faol neyronlarini qamrab oladi. Radioaktiv moddalarni tarqalishi natijasida u subatom zarrachalarni yani pozitron moddalarni tarqatadi, bu holatlar esa PET detekorlari orqali namoyon qilinadi. PET skanerlari orqali olingan malumotlar kompyuter orqali tahlil qilinadi, bu miyaning turli bolimlaridagi faollik holatlarini namoyon qilishi mumkin.
FMRTni olchash va PET skaneri juda foydali xisoblanadi, chunki tadqiqotchilar dinamik jarayonlarni real vaqtlarning ozida tahlil qilish imkoniyatlariga ega boladilar. Stimul va vazifalarni ozgartirgan holatda songra korsatkichlarni faollashtirish yoki kamaytirish holatlari faollik darajasi turli xil vaziflarni bajarish imkoniyatini yaratadi. PET holatini biz faoliyatni organish sifatida korsatishimiz mumkin, bu albatta oqish holati bilan bevosita bogliqdir.
Oqilayotgan vaqtda jismoniy stimullarda kichik farqlar kuzatilishi mumkin, bu oqilayotgan qator uchun muhim bolib muhim bolgan imformatsiyalarni yuzaga keltirish holatini keltirib chiqaradi. Masalan "bead " va " head " bir birlaridan juda kichik farqlanishga egadir, biroq ingliz tilidagi sozlashuvchilar uchun bu bir biridan juda farqlanadigan sozlar qatoriga kiritiladi. Bu farqlar shuni korsatadiki bosh miya yarim sharlari shu ikki sozni manosiga qarab ozgartirish imkoniyatini yaratadi. Bir qator sozlarning qatori biz bilmagan tarzda kerakli sozlar qatoriga ozgarishi mumkinligini kuzatishimiz mumkin (masalan, xrtuzq).
Piterson, Foks, Pozner, Mintum va Rayxli (1988) vizual stimullarni inobatga ola boshladilar, sozlar tort turli kodekslar orqali korsatilgan bolishi ichki korinishlarni ham aks ettirishi mumkin.
Birinchidan, sozlar bogliq bolgan chiziqlar kombinatsiyasidan tuzilgan bolib va ular qiyshiq turli fazodagi korinishlarga ega, bu kodekslar vizual imkoniyatlar deb nomlanadi.
Ikkinchidan, turli xil vizual imkoniyatlar mavjud, ular ilgliz tilida qollaniladigan alfavitni 26ta xarfini tashkil qilishi mumkin. Bu xarflar yigilmasi ingliz tili uchun xarflar kodi sifatida talqin qilinishi mumkin.
Uchinchidan, ingliz tilida etadigan tartib intizom holatalari mavjud, bunda 26 ta xarf xafrlar qatorini tovushini chiqarish uchun xizmat qilishi mumkin. Bu qonun qoidalar tilning orfografik kodini tashkil qiladi.
Nihoyat shunday aniq sozlarning manosi borki, bular sozlarning manosini kodlar orqali korsatib berishi mumkin. YUqoridagi tortta kodlarni inobatga olib, biz asab tizimini qaysi qismi tahlil uchun kerakligini korsatib berish imkoniyatini yaratamiz. Agar biz ingliz tilida sozlashadigan sinaluvchilarni shu sozlarga nisbatan miya reaksiyalarini olchasak, buning javobi albatta hamma tortta kod uchun ishlatilishini talab etadi.
Peterson va uning xamkasblari miyaning turli sohalari vizual tahlil uchun masulmi yoki yoqligini sozlarning manosiga qarshilik korsatish holatlari tahlilni oziga xosligini keltirib chiqaradimi yoki yoqligini albatta anglash ikongiyatini yaratishi mumkin. Bu savollarga javob berish uchun ular turli xil vizual stimullarni sinaluvchilarga taklif qilganlar, sinaluvchilarning faollik darajasini albatta PET skaner jarayonlarini bilan nazorat qilib borganlar. Ingliz tilidagi sozlarni asab tizimidagi reaksiyalarini butunligicha ajratib olish uchun ular tort xil korinishdagi stimullarni ishlatganlar, ularning har bir toplamlari yuqori darajadagi hamma kodlarni “quyi” darajadagi qoshimcha kodni oz ichiga olgan edi.
Peterson va boshqalar PET skanerini otkazib ingliz tilida sozlashadigan normal sinaluvchilarni yuqori guruhini kuztdilar, ular passiv ravishda tort xil korinishdagi stimullarni kuzatdilar. PETning natijalari shuni korsatdiki, insonning asab tizimi tort xil korinishdagi stimullarga turlicha javob beradi. Eksperimental tadqiqiqot metodlarini tahlil qilib miyani organishni yuqori saviyadagi metodlari yaratiladi. Peterson va uning hamkasblari shuni korsatdiki, miyaning qozgatuvchilarga javoblari turli xil xarakteristikaga egaligini kuzatilishi mumkin. Bu yonalishdagi keyingi tadqiqotlar metodologiyani kengaytirish imkoniyatini yaratdi, bunda albatta ishtirokchilar vizual elementlarni turlicha tahlil qildilar.