Pedagogika va psixologiya fakulteti

Oqitishni organish metodlari.
Oqitish boyicha tadqiqot otkazayotgan tadqiqotchilar bir qator senzetiv metodlarni ishlab chiqdilar ular idrok va kognitiv jarayonlarni organib, oqish vaqtida ishtirok etadilar. Ota sezuvchan metodlardan biri bu harakatlanayotgan oyna usulidir, bu Makkonki va Rayner (1975) tomonidan kiritilgan. Bu vazifada sinaluvchilarning koz harakatlari inobatga olinadi, bunda ular kompyuterning displeyidagi holatni inobatga olinadi. Bu vazifada “oyna” bu texnikada tekstning segmentika qaratilgan bolardi, bu odatiy oqish holatida kuzatilishi mumkin. Nigoh matnlar orqali harakatlansa, asbob koz harakatlarini inobatga oladi, bunda insonnning qaysi tomonga nigohini yonaltirgani sezilishi mumkin. Koz harakatining ong tomon yoki chap tomonda ekanligini albatta oyna qayd etib boradi. Har qanday matn timsollari oynadan qatiy nazar manosiz timsollar bilan ozgaradi (masalan, XXX). Kozlar bir joydan ikkinchi joyga qarab harakatlanganda, kompyuterda korsatilayotgan matn ozgaradi, bu insonga qarab harakatlanishi mumkin. Makkonki, Rayner va uning xamkasblari juda qiziqarli malumotlarni qayd etdilar, bu oqishga oid holatlar edi. Masalan, oqiyotganda harkatlanayotgan sakkadlarni uzunligi oynaning olsamiga qarab ozgarishi mumkin ekan. Oynada 31 timsol xajmidagi malumot bolsa (probellarni ham xisobga olganda), bunda holatlarda normal tezlik va normal tushunish holatlari yuzaga kelishi mumkin. 31 timsoldan kam bolgan oynlalarda oqitish holatidagi sakkadik harakatlar kamayadi bunga kora tezlik ham kamayishi mumkin.
31 timsollar atrofida persepsion oraliqni kolamini anglashi, boshqa tadqiqotchilarning ishlarida ham kuzatilgan. (masalan, Rayner & Bertera, 1979),biz ularning tabiatidan idrok qilinayotgan diapazonni anglab oldik. Masalan, Makkonki va Rayner (1975) ingliz tilida matnni oqiyotganlar ongdan chapga qarab assimetrik ravishda idrok qiladilar. Sinaluvchilar ingliz tilidagi matnlarni oqiyotgan vaqtlarida, ong tomonda turgan timsollardan kora koproq malumotlarga ega boladijuda qiziq tomonlardan biri shundan iboratki, assimetriyani idrok qilish holati bu oqish burchagiga bogliqdir. Pollatsek, Bolozki va Rayner (1981) ivrit (ongdan chapga tomon oqiladi) tilida oqiyotgan sinaluvchilar uchun ularning petseptiv assimetriya diapazonini topishdi, xuddi shu sinaluvchilar ingliz tilidagi matnni oqiyotgan vaqtlarida ularning fiksatsiya nuqtalari chapdan boshlangan va assimetrik holatga ega bolgan edi. Bu malumotlar shuni korsatadiki, malumotlarni olish usullari albatta kognitiv va perseptiv tizimlarga bogliq bolib vazifalarning aniq bir holatidan iborat bolib xisoblanadi. bundan korinib turibdiki, kognitiv jarayonlar insonlarning idroklarida muhim orin tutishi mumkin. Bundan tashqari shuni takidlash lozimki, bu natijalar kognitiv tizimda egilmaydigan bu jarayonlar bunda albatta bosh miya yarim sharlarida malumotlar tahlil qilinib natijalar kuzatilishi mumkin. Malumotlarni tahlil qilish vaqtida ivrit tila va ingliz tilida oqish vaqtida xech qanday muammoli holatlar vujudga kelmaganligini kuzatishimiz mumkin. Bu erdagi eng qimmatli malumot kognitiv jarayonlarda ikki tilning manosi haqidagi holatlarni kuzatishim mumkin.
Tadqiqotchilar koz harakatini nazorat qiluvchi asboblarni ishlatadilar va olingan malumotlarni qayd qilib boradilar, sinaluvchilar monitor korsatilayotgan togri matnni idrok qiladilar. Laborotoriya sharoitida aniq malumotlar koz harakatini tekshirish uchun ishlatilishi mumkin, sinaluvchilarning koz harakatlarini qayd qilib borish holatlari kuzatilishi mumkin. Bunda albatta sintaksis va semantika holatlarini tahlil qilish imkoniyati paydo boladi. ( yaxshi tahlil uchun Rayner va Pollsekga qarang, 1989). YAna bir onlayn usuli, sinaluvchilarni ovozlarini bilan oqishlarini nazorat qiladi. Bu tadqiqot usuli sinaluvchilarning xato qilish imkoniyatlarini ochib berishi va aniqlash imkoniyatini yaratadi. Tadqiqotchilar yana matnli manipulyasiya holatini ham, anomal sozlarni topish imkoniyatini ham kuzatishlari mumkin boladi (Danks & Hill, 1981). Asosiy taqiqlardan biri bu kattalar uchun ovoz chiqarib oqish erish tuyuladi shuning uchun ham bir qator savollar paydo boladibunday vazifalar ichida oqish holatlari bilan mos keladimi yoki yoq?
Rayner va Pollatsek tomonidan indentifikatsiya qilingan metodlar sozlarning identifikatsiya usuli xisoblanadi. bu holatdagi umumiy yondoshuv shundan iboratki, tadqiqotning borishi vaqtida yani sinaluvchilar matnni oqib turgan vaqtda malum bir sozga javob berishi talab qilinadi. Identifikatsiya qilish maqsadida ikkita asosiy metolardan foydalanish mumkin leksikaga oid vazifalarni echish va malumotlarni aytish vazifasi. Leksikaga oid vazifalarni echish vaqtida sinaluvchilar matndagi sozlarda yolgon sozlar mavjudmi yoki yoqligini kuzatishlari kerak boladi, bundagi vazifa sinaluvchilar tezkorlik bilan matn ovozda tezroq oqishlari talab qilinadi. Har bir vazifa uchun sinaluvchilarning javob berish vaqtlari muhim ahamiyat kasb etadi. bu usullar sinaluvchilarning matnni faollashtirganlaridagi holatlarni baholash darajasi sifatida etirof qilinishi mumkin.
Oqish turli xil darajadagi jarayonlarni oz ichiga olganligi sababli (masalan, harflarni tanish, sozlarni identifakatsiyasi, tovushlarni chiqishini aks ettirish), tadqiqotchi ehtiyotkor bolishi lozim ular lekchikaga oid masalalarni echishda va manosini anglatishda ota ehtiyotkor bolmoqlari lozim. Balota, Paul, Spayler (1999)lar otkazilgan tadqiqotlar tahlilida turli darajadagi oqish holatlarida turli xil natijalar kuzatilishi mumkinligini aytib otganlar. Natijalarni tahlil qilish vaqtida berilgan malumotlar foydali xisoblanib, ulardagi tahlilda kuzatishimiz mumkin.
Meta anglash
Meta anglash bu bilimlarni oz dunyoqarashi boyicha tushunish demakdir. Meta kognitiv jarayonlarga har kungi misollar mavjud, masalan talabalarning ozlarini vaqtlarini oqish holati boyicha taqsimlashi, doktarantlarning tanlovlari, masalalarni echish vaqtidagi qarorlarni qabul qilish holatalari ham metaanglashga misol bolishi mumkin, bundan tashqari katta insonlarni dorini qabul qilish holatlari ham meta anglashning yaqqol misoli bolib hisoblanishi mumkin. Nelson va Narens (1990) meta kognitiv jarayonlarni tizimlarini nazariy jihatdan rivojlantirish uchun turli xil xotira jihatlarini tahlil qilganlar. Nelson va Narens buni nazorat qilishning bir nechta tiplarini tasvirlab otganlar, xotira boyicha topshiriqlar berish vaqtida insonlar nimani koproq ishlatishini korib chiqqanlar. Bu nazorat faoliyati shuni korsatadki, standart xotiraning uchta bosqichi mavjud, yani kodlashtirish, ushlab turish va qidirish. Insonlar malum bir obektlarni eslab qolish uchun ozlariga mos ravishda tizim tuzadilar va shu tizim asosida eslab qoladilar. Malumotlarni muhokamasidan song materiallarni qanday ozlashtirganliklari natijasida tahlil qilinadi. Bu holatda albatta intellektual emotsiyalarning ornini ham inobatga olish zarur. Va nihoyat malumotlarni olish vaqtidagi holatlarda malumotlarni qidirish holatlari meta anglash uchun misol bola oladi.
Meta kognitiv jarayonlarnitng prototipik bahosi sinaluvchilarni vazifalarni bajarish holatlariga qarab baholash shkalalariga solish holati hisoblanadi. Masalan, sinaluvchilar uchun eslab qolish elementlari 1 dan 7 gacha shkalalarda baholanadigan bolsa, ular har elementni qanchalik eslab qolganliklarini tahlil qilinishi mumkin. Muqobil holat tariqasida, sinaluvchilar malum bir elementni eslab qolmasalar shu elementni korganlarida esga tushurishlari mumkinligini korsata olishlari kerak boladi (yani bilishimni xis qilaman).
Meta kognitiv jarayonlarning sinaluvchilar tomonidan aniq vazifalarini umumlashtirishning koplab usullari mavjud. Masalan, Andervud (1966) tadqiqotlari shuni korsatdiki, soddalashtirilgan iboralar sinaluvchilarni malumotlarni tezroq anglab qolishiga yordam berar ekan. Bunda sinaluvchilarni anglash tezligini ham oshishini kuzatishimiz mumkin. Xuddi shunga oxshash natijalar Nelson va Leonesioning (1988) tadqiqotlarida ham kuzatilishi mumkin. Ular sozlarni alohida tizimga solib malumotlarni eslab qolishga harakat qilganlar. Biroq shunday holatlar ham borki yani meta kognitiv jarayonlar masalalarni echish bilan bogliq bolgan vazifalarda korrelyasiya qilmaganligini kuzatishimiz mumkin. Masalan, oziga ishonch holatlari kopincha aniq qabul qilish bilan korrelyasiya qilmas ekan. (CHandler, 1994; Neisser & Harsch, 1992).