Pedagogika va psixologiya fakulteti

Bilishni organish uchun ishlatiladigan metodlar.
Bu bolimda biz bilish jarayonlarini organuvchi bir qator metodlar bilan tanishib chiqamiz. Bu metodlar kognitiv tadqiqotlarda ishlatiladigan turli xil metodlar jamlanmasi bolib, tadqiqotchilarning ishlari jamlanmasini ham kuzatishimiz mumkin.
Bevosita va bilvosita imkoniyatlari.
Kognitiv tadqiqotchilar bir qator vazifalarni ishlab chiqishgan, bu vazifalarni ikki kategoriyaga ajratish mumkin bevosita va bilvosita holatlardir. Xotira sohasida bu vazifalar zohiriy va botiniy testlar sifatida idrok qilinadi. Zohiriy testlar ongli xotiralarni oz ichiga olsa. Bu erkin testlar erkin assotsiatsiyalar orqali namoyon boladigan holatlar zohiriyga kiritilsa, bunda albatta sinaluvchilarning javoblari ozlarining javoblariga xotiralariga tayanadilar va shu orqali javob beradilar. Botiniy testlar ongli xotiralarni talab qilmaydilar. Bunday testlar sirasiga sozlar Uorrington va Vayskrans (1970) tomonidan taklif qilingan fragmentini yakunlash testi, Jeykob tomonidan taklif qilingan perseptiv identifikatsiya testi botiniy testlarning sirasiga kiritilishi mumkin. Boshqa sohalarda “zohiriy” atamasi shu misolda keltirilgan holatlarga qarab ishlatiladi, bunda tadqiqotchilar albatta qiziqtirgan masalalar bilan umumiy holatlarni aniqlashtiradilar, ular xotiraning butun bir holatini organadilar. Botiniy holatlarda esa aksincha bilish jarayonida bir qator tadqiqotlar otkazadilar, ular olchovlar holatlari mavjuddir. Bilvosita va bevosita olchovlar fundamental holatlarda tahlil qilinishi mumkin, ular esa isbotsiz holatlarga tayamaydilar.
Makkloski (1983) insonlarda tamoyillar tushunchasini qanday idrok qilinishi organgan, unga kora obektlar tashqi kuchlarning komagi bolmasa togri chiziq bilan harakatlanar ekan. Bu bilimlarni baholash uchun, Makkloski sinaluvchilardan kutilayotgan obekt traektoriyasini chizib berishni taklif qiladi, bunda aylanayotgan obekt aylanishdan toxtaganda yoki aylanishdan qutilgan vaqti inobatga olinadi (masalan, shar inson atrofidagi aylanaga boglangan va u aylanmoqda, aylananing iplari uzilsa nima boladi). Makkloskining tadqiqotlarida sinaluvchilar kutilayotgan traektoriyalarni qayirilgan holatlarini tasvirlab berdilar, ularning fikrlariga kora obekt majburiy tarzda qiyshiq yol bilan harakatlanar ekan (masalan, shar ketma-ketlik holatlariga bogliqdir), kuch yoki impulsga ega bolib, qiyshiq harakatlanishga tushur ekan. Makkloski bu holatni “sodda fizika” yoki togridan togri nazariya sifatida talqin qilinishi mumkin, bu holatlar fizik obektlarga nisbatan paydo bolishi mumkin.
Bunday natijalar albatta juda koplab qiziqarli savollarni paydo boshiga sabab boladi. Masalan, “sodda fizika” eksperimentlari yordam beradimi agar talabalar ikki kurs fizikani oqishgan bolsalar? Bundan tashqari “sodda fizika” eksperimentlari qanday talabalarga togri keladi? YAqindagi Kojevnikov va Xegarti tadqiqotlarida bu ikki savollarga javoblarni korsatdi. Bu tadqiqotchilar sinaluvchilarga ikki xil turdagi ish kolamining bahosini berdilar, har biri aylanma holatlarni ikkinchisi esa togridan togri holatlarni namoyon qilishi bilan bogliq edi. Aylanma usul impuls holatlaridagi korinishni namoyon qilsa (xona), bunda sinaluvchilar obektni tahlil qilib, ular qaysi holatlarga boglanishi va malum bir tezlikni taminlashgan. Malum bir muddatdan song korinayotgan obekt yoqolib boradi va sinaluvchilardan obektning oxirgi joyini korsatishni soraladi. Bu paradigmadagi umumiy ochilishlar shundan iboratki, bunda sinaluvchilarning xotirasini qanchalik kuchli yoki kuchli emasligini kuzatishimiz mumkin.
Kojevnikov va Xegarti (2001) katta va kichik obektlarda eksperiment otkazganlar, bu holatlarning kolamlarini albatta obektning olchamlari orqali baholaganlar, bular esa nyuton tamoyillariga togri kelmaganligini kuzatishimiz mumkin. Bu olingan natijalar Makkloski (1983)ning tajribalari bir xildir. SHuni takidlash kerakki, Kojevnikov va Xegarti nyuton fizikasiga aloqador bolgan togri bilimlarni namoyon qilganlar. Bu dissotsiatsiyalar nisbiy olchovlarni aniqlash natijasida paydo bolgan holatlardan biri xisoblanadi. Bu holatda albatta aylanma olchamlar (RM) va togridan togri olchamlar (qogozli savolnoma) tamoyillari asosida shakllantiriladi. Bu esa kognitiv tadqiqot tamoyillariga togri keladi, biroq ularning javob natijalari turli xil omillarga kora farqlanishi mumkin.
Prayming texnikasi sinaluvchilarga tasir otkazgandan song, keyingi javoblarga va voqealarga qayta aloqadan iboratdir. Makkey (1973)ning tadqiqotlarida prayming ishlatilgan u “nutqiy adashish” deb atagan. Testda sinaluvchilarga naushniklar orqali ikki xil xikoya keltirilgan (masalan beysboll haqida yoki hayvonot bogiga sayohat), ular eshitgan hikoyalarini qayta sozlab berishlari talab qilinadi. Makkeyning tadqiqotlarida ikki xil manoda kelgan iboralar keltirilgan, maslan “Ular bankning oldida turishar edi”. Keyingi eshitishlarda Makkey “pul” yoki “daryo” sozlarini keltirib otgan (ingliz tilida «bank» sozi “daryo” manosida ham keladi. Sinaluvchilar bank sozini “daryoning boyi“ yoki “Finans banki” sifatida tahlil qilganlar, ular soz iboralarini turli joyda qanday qollanishini tushuntira olishi keroak bolganlar. Buning uchun ishtirokchilar albatta eshitayotgan sozlarda “pul” yoki “daryo” sozlarini idrok qila olishlari kerak boladi. Agar sozlarning manosi tushunarli bolsa, demak bu holatlar perseptiv yol bilan filtratsiyada otmaganligini korsatadi, yuqoridagi holatlar diqqatning tanlovchanlik holatini beradi.
Makkeyning natijalari shuni korsatadiki, prayming effektini beradi. Bu holatda pul sozi praym bolsa, bank sozi stimul vazifasini bajargan. Kopgina tadqiqotchilar prayming boyicha malumotlarni keyingi praymlardan sezishimiz mumkin. Balota (1983) va Marsel (1983a, 1983b) sozlarni vizual tezlikda qollashni tavsiya qilganlar, bunda sinaluvchilar idrok qila olmay qolishlari kerak bolgan. Bu juda tez keltirilgan sozlar sinaluvchilarning idrokini shakllanishida yaxshi zamin yaratgan. Eych (1984) selektiv eshituv sozini qollashni tavsiya qilgan, bunda sinaluvchilar ong yoki chap quloqdagi sozlarni idrok qilishlari talab qilingan, bu holatda ikki xil quloqqa ikki xil sozlar qatori keltirilgan. Bunda albatta sinaluvchilarga yoriqnoma berilgan, sinaluvchilar ong yoki chap quloqdan kelayotgan tovushlarga etibor qaratilishi soralgan. Ikkinchi quloqdagi tovushlarga etibor qaratmaslik keltirilgan. Bunda albatta birinchi soz ikkinchi sozning mazmun mohiyatini ochib berishi kerak bolgan (masalan taksi-pul tolash). Sinaluvchilar naushnikda eshitib bolganidan song ularga turli xil sozlar korsatilgan, ular shu sozlarni aytib otganlar, bundan tashqari sinaluvchilarga man qilingan sozlar qatori ham keltirilib otilgan. Sinaluvchilar kopgina holatlarda ignor qilingan sozlarni ham keltirib otishgan, (masalanpul tolash, yarmarka emas- ingliz tilida fare va fair sozlari keltirib otiladi, yani omonim sozlar). SHuni alohida takidlash kerakki, sozlarning ichida sinaluvchilar juft sozlarni tinglaganlar. Bu holatlar sozlarni tahlil qilish vaqtida kutilayotgan holatlar toliq ekanligini korsatadi, bunda albatta sinaluvchilar shu sozlarga diqqat bilan etibor qilishlari talab qilingan.
Ijobiy prayming deyilgan holatlarga nisbatan bir qator misollar mavjud. Bu holatda albatta stimullar tezroq harakat qiladi, bunda albatta elementning holatlari tezda korsatilishi talab qilinadi. Ijobiy praymingga misol qilib sozning manosi yoki tovushini keltirishimiz mumkin. Ikki jarayonli modellarning diqqatini selektivligi ikki alohida mexanizmlarning fasilitatsiya qilish imkoniyatini yaratadi. Ular mexanizmlarni inkor qilishadi, bu holatlar mexanizmlarni blokirovka qilish va inkor qilish holatlarini yaratadi. YAqindagi tadqiqotlar selektiv diqqat holatida inkor qilish holatlarini qollab-quvvatlashadi. Eksperimentlardagi tanqidiy savollar praym orqali hamkorlik qiladimi, yoki maqsadli stimullar orqali tahlil qilinadimi degan savollarga javob beradi.
Tipper va Drayver (1988) sinaluvchilarga bir qator prayming holati aks etgan aks ettirish holatlarini korsatgan maqsadli natijalar keltirilgan. Har bir tadqiqotda ikkita stimul bolgan, asosiy punkt bu yashil rangda keltirilgan bolsa, qizil punkt bolgan. Bunda sinaluvchilarning javoblari albatta ularning holatlaridan ozgarib turishi mumkinligi aniqlandi. Tipper va Drayverlar sinaluvchilarga qancha vaqt ketishi mumkinligini organib chiqqanlar, qizil elementlar maqsadli harakatlar sifatida keltirib otilgan. Ularning tadqiqotlarida shunday holatlar korindiki, agar ilgarigi tadqiqotda maqsadli elementlarni idrok qilgan bolsalar keyingi tadqiqotlarda shu holatni idrok qilish osonlashgan. Bu holatlar ijobiy praymingni natijasida etirof qilingan. Bunday samara tadqiqotlarning natijalari semantik tarzda bogliq bolganda kuzatilishi mumkin bolgan (masalan kuchuk, mushuk). YAngi xulosa shundan iboratki, inkor qilingan element keyingi bosqichda muhim orin tutgan holatlardan biri bolishi mumkin. Bunday sharoitlarda sinaluvchilar maqsadli elementlarni qiyinroq ayta boshlaganlar. Bu sekinlashtirilgan javoblar salbiy praym sifatida takidlab otilgan. Bu praym nafaqat inkor qilingan bal faol tarzda voz kechilgan.
YUqorida muhokama qilganimizdek, koplab kognitiv nazariyalar insonlar vaqt birligini chegaralangan malumotlar kolamida malumotlar taqiqlanishini tahmin qilganlar (masalan, Broadbent, 1958; Kahneman, 1973). Bular bilan “bilish resurslari” atamasi bogliqdir (masalan, Wickens, 1980), yoki turli xil tizimlar goyasi, bular turli tipdagi stimullarni tahlil qilish imkoniyatini yaratadi (masalan, sozli illyustratsiyaga qarshi), yoki malumotlarni turli xil bosqichidagi tahlillar (masalan, kodlashtirish, xotira, tanlovni bajarish, savollarning javobi). Nazariyalarga asoslangan holda diqqatni qobiliyatni tahlil imkoniyati tanlov va bashorat holatlari albatta koplab imkoniyatlarni ochib berishi mumkin. Umuman olganda diqqatning imkoniyatlari va markazlarning tahlili optimal natijalarni olish uchun zarur boladi, bunda albatta natijalarning etishmasligi kerakli potenutsial va resurslarni keltirishi mumkin.
Bunday bashoratlarni qollaydigan yana bir metodlardan biri bu ikki masala metodi yoki bolingan diqqat texnikasidir. Ikki masalali tadqiqotda sinaluvchilar ikkita vazifani bajaradilar avvalo alohida-alohida bajariladi, songra bir vaqtning ozida vazifalarni bajarilishi kuzatiladi, shunda birinchi va ikkinchi holatdagi samaralarni solishtirish imkoniyati yaratilar edi. Bir tomonlama testning shartlaridan biri ular bizga markaziy samaradorlik holatini beradilar, buning natijasida ikki tomonlama testning natijalarini solishtirish imkoniyati paydo bolar edi, bundan albatta vazifalar bir-biriga halaqit beradimi yoki yoqligini ham kuzatish mumkin boladi. Natijalar tahliliga kora bolingan diqqat tadqiqotidayuqorida keltirilgan ikki sharoit solishtiriladi, bunda quyidagi holatlar solishtirilishi mumkin sinaluvchilar oz diqqatlarini faqat bir vazifaga qaratsalar, ikkinchisida ikki vazifani bir vaqtning ozida bajarsalar ularning diqqatlarini taqssimlanishi vujudga keladimi yoki yoqmi chunki bu holatlar albatta ulardagi diqqatning taqsimlanish holatini berishi mumkin. Bu erda bizni qiziqtirgan savollardan biri bu olingan natijalar diqqatning taqsimlanishiga tasir korsatadimi yokit yoq.
Malligan (1998) diqqatning taqsimlanish texnikasini ishlatgan bunda u bashoratlarni tekshirishni lozim topgan, modellardan olingan taqsimlanish orqali Ryodiger jarayoniga tasir otkazish holatlarini aniqlagan. Malligan yana zohiriy va botiniy testlarning xotiralar orqali sinab korgan. Malligan (1998) sakkizta perseptiv va konseptual testlarni natijalarini solishtirgan va shu orqali diqqatning taqsimlanishini kuzatgan. Ramka modelida korsatilganidekyonaltirilgan korsatiladigan jarayonlar ajratilgan konseptual testlarga tasir otkazar ekan. Bunda albatta yaqqol koringan xotira testlariga tasir otkazishi kuzatilishi mumkin, bu holatlar xotiraga tasirini otkazdi, biroq yaqqol bolmagan idrok holatlariga tasir otkazmaganligini kuzatishimiz mumkin. SHuni alohida takidlash mumkinki, bu holatlar tanqidiy farqlarni korsatishi mumkin ekanbu konseptual holatlar. Malligan ikkita persepsion testni ishlatgan, ularning har birida yolgon sozlar ishlatilgan bular haqiqiy sozlarni ishlatiladi (masalan, "cheetohs" sozi "cheetahs" sozini eslatadi). Grafik testda sinaluvchilar jadvaldagi yolgon testlar ichidan haqiqiysini topishi kerak boladi. Bunda albatta sinaluvchilar anglash holatlari va manoli holatlarini natijalarini bir biriga solishtirilgan, buning natijasida sinaluvchilarning diqqatlari anglana boshlangan. Alohida testlar holatlari diqqatning kodlashtirish holatalriga etibor berish mumkinligi, konseptual va perseptiv tahlil holatlari asosida Malligan malum bir xulosaga keldi.
Testda ikki vazifani bajarish holatini nazorat qiluvchi ikki tadqiqot ikki vazifali texnikani namoyon qiladi. Peyn va boshqa tadqiqotchilar vazifani bajarish vaqtidagi matnni eshitish vaqtidagi nutq holatining aniqligi paralel vazifani bajarish vaqtida yordam beradimi yoki yoqligi boyicha masalani kondalang qoydilar.nutqning aniqlik holati sinaluvchi nutqiy xabarni tushuna olish holati bilan olchangan. Peyn va uning izdoshlari tort xil tadqiqot otkazganlar, bunda sinaluvchilar malumotlarni eshitib vizual vazifani ham bajarganlar, vizual masalalarning shartlarida bir yoki ikki vazifali yondoshuv mavjud bolgan. Ularning taxminlariga kora nutqdagi tanlovchanlik holatlari vizual vazifalarni bajarishga tasir korsatadi, aynan shular markaziy bilish jarayoniga koproq murojaat qiladi (masalan, xotiraga, qaror qabul qilishga), korish orqali vazifalar qanchalik kop bolsa ularda shuncha markaziy bilish jarayonlariga murojaat qilish oshadi. Tadqiqotchilan tanlagan vazifalarning sirasiga perseptiv, kognitiv, motorika jarayonlari qamrab olingan edi, bundan tashqari real hayotdagi vazifalarni bajarish holatlarini ham qamrab olingan edi, bular sirasiga avtomobil xaydash yoki navigatsiya vaqtida qaror qabul qilish. Ularning natijalari shuni korsatdiki, avtomobil xaydash jarayonida nutqning aniqligi bu holatlarga tasir korsatmas ekan. Bundan farqli ravishda qaror qabul qilishga aloqador bolgan vizual vazifalar nutqni darajasiga kuchli bogliqlik holatini tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Bu tadqiqotdan natijalarning yana bir holati avtomobilni boshqarish holati yaxshidir, eshitish holatlariga insonnning emotsiyalari qaror qabul qilish vaqtida nutqning darajalariga bogliqligini kuzatdik, biroq shu insonning ozi qaror qabul qilishda obektiv holatlarga aloqador bolmasligi ham mumkin ekan.
Streyer va Djonston (2001) mobil aloqalarni avtomobil xaydashga tasiri organganlar bunda xaydash vaqtida chalgish holatlari mavjudmi yoki yoqligini organganlar. Bu tadqiqotning sinaluvchilari malumotlarni ham eshitib va avtomobil xaydash holatlarini bir vaqtning ozida bajarishi mumkinmi, yoki yoqligini aniqlashga harakat qilindi. Eshitish shartlari 4 tadan iborat: qolida telefon bilan, mobil telefon bilan bunda qolda telefonning ushlamasligi, nazorat, bunda sinaluvchilar radio eshitganlar; ikkinchi nazorat bunda sinaluvchilar kitoblarning bir qismini magnitofon orqali eshitish. Natijalarning korsatishicha telefonni qolda ushlash yoki ushlamaslik holatlari ortasida xech qanday ozgarishlarni qayd qilmadi. SHuni takidlash kerakki ikki shartlarda ishtirok etadigan sinaluvchilar yuqoridagi holatlardan kora koproq xato qilish holatlari kuzatildi. Mobil telefoni bolgan sinaluvchilar idrok qilayotgan sinallarni kechroq qabul qildilar. Streyer va Djonston mobil telefondan foydalanayotgan sinaluvchilarni diqqatini taqsimlanishi sekinroq sodir bolar ekan. Bular albattta insonlarning kognitiv jarayonlariga tasir korsatishi aniqlandi, albatta sinaluvchilar mobil telefonni avtomobil xaydash vaqtida idrokni susayishi holatini qayd etdi.