Pedagogika kafedrasi

«Ichindagi ichindadir»
asarida do‘stlik, axloq-odob 
haqida bildirgan fikrlari g‘oyat muhimdir. Bu asariga kirgan va 
«Bittasi»
, deb 
boshlanadigan hikoyatida do‘stlik va inoyatni ulug‘lab, uning sodir bo‘lishini 
misollarda bayon etadi, haqiqiy do‘st bamisoli ko‘zgu bo‘lishini uqtiradi: «Bittasi: 
«Biz nuqsonlimiz!» dedi. Boshqasi esa, kishida qanday holdaman, nimalar 
qilyapman, deya o‘z-o‘zini tergash tuyg‘usining uyg‘onishi do‘stlik va inoyat 
dalilidir. Chunki «Sevgi bor joyda sitam ham bo‘ladi». Begonalarga emas, 
do‘stlariga sitam qilinadi. Ammo sitamda ham sitam bor. Sitam undan muxtasar 
bo‘lganga, uning o‘zi uchun yaxshilik va sevgi ekanligini bilganga qilinadi. Shu 
bilan birga, hech ta’sir qilmaydigan borki, bu sevgi alomati emas. Masalan, 
gilamni changdan tozalamoq uchun kaltaklashadi. Aqllilar bunga tanbeh berish 
demaslar. Ammo bir sevgan kishisini yoxud bolasini ursalar, bunga sitam derlar. 
Shuning uchun modomiki, sen o‘zingda bir dard yoki pushaymonlik his 
etarkansan, bilgilki, bu senga Allohning inoyati va sevgisidan bir dalildir. Agar sen 
og‘a-iningda bir qusur ko‘rsang, bu sendagi nuqsonning aksidan iboratdir. Olam 
ham xuddi shunday oynadir.
«Mo‘min mo‘minning oynasidir» 
(Hadisdan). Sen 
o‘sha qusurni o‘zingdan uzoqlashtir. Chunki undan hosil bo‘lgan sendagi iztirob 
o‘zingdan. 
Rumiy boshqa bir hikoyatida qanoatsizlik ko‘ngilsiz holatlar keltirishini aytib, 
kishilarni sabr-qanoatli bo‘lishga chaqirib, mol-dunyoda ham ma’lum o‘lchov 
borligini ko‘rsatadi. 
U deydi: «... attor do‘koniga borishing bilan u yerda shakarning juda ko‘p 
ekanini ko‘rasan. Biroq attor sening pulingga yarasha shakar beradi... Xuddi 
shunday, odam borki, dengizlarga qonmaydi, odam bo‘ladiki, bir tomchi suv bilan 
kifoyalanadi, ortiqchasi unga zarar keltiradi. Bu faqat ma’no olamida, ya’ni ilm va 
hikmatda emas, balki hamma narsada shunday. 
Dunyodagi mol-mulklar, oltinlar, qimmatbaho toshlar konlari so‘ngsiz 
o‘lchovdadir. Biroq ular insonga bahosi miqdorida keladi. Ortiqchasini esa 
ko‘tarolmay, aqldan ozadi». 
Jaloliddin Rumiy odamlarga murojaat qilib, ularni bu dunyoda hamjihat, 
hamkor bo‘lishga da’vat ztadi: «Odamlar, - deydi shoir, - biz bu dunyo uyida birga 
edik, deyishlari va bir-birlari bilan go‘zal bir tarzda kelishib, bog‘lanishlari kerak... 
odamning yaxshi va yomonligini bir chetga qo‘yib, uning shaxsiyatiga, asliga 
e’tibor bermoq kerakki, ko‘ramiz, ul zotning qanday o‘zligi va javhari bordir. 
Ko‘rmoq va bilmoq mana shunaqa bo‘ladi».
27
Demak, do‘st tanlashda inson shaxsiyatini, uning kimligini ko‘rish va bilish – 
muhimdir. 
Jaloliddin Rumiy aql haqida so‘z yuritar ekan, uni inson vujudida bir amr dsb 
biladi. Uning ta’kidlashicha, «Mabodo vujud raiyatlari unga bo‘yinsunsa, barcha 
26
Жалолиддин Румий, Учмоққа қанот йўқ вале учгайман. – Т.: 1994, 12-бет.
27
Шарқ юлдузи, 1995 йил
 
3-4-сонлари, 192 - 193-бетлар. 

---

121 
ishlar tekis ketadi. Agar aksincha esa, hammasi izdan chiqadi. Sarxushlik kelishi 
bilan bu qo‘lu oyoqdan va vujudning barcha a’zolaridan har xil noma’qullikni 
kutsa bo‘ladi. 
Rumiyning fikricha, inson ana shunday holatga tushmasligi uchun, vujud 
raiyatlari aqlga bosh egishlari zarur. «Chunonchi, tikuvchilik do‘koniga ishga 
berilgan yosh bola ustaga itoat qilishi lozim. Modomiki bolaning maqsadi ushbu 
kasbni o‘rganmoq ekan, demak, u o‘z tasarrufidan voz kechib, ustaning amriga 
«labbay» deb javob berishi shart. (Xuddi shunday biz ham) Ulug‘ Tangridan faqat 
Uning inoyati asirlari hisoblangan yuz ming zahmat va riyozatdan ustunroq 
bo‘lgan inoyat so‘raymiz».
28
Rumiy o‘z pedagogik qarashlarida amal va ilm hamda ikkisiga ega bo‘lgan 
insonning hayotda tutgan mavqeiga alohida e’tibor beradi, ilmni hamma narsadan 
ustun qo‘yadi, odamlarni ilmli bo‘lishga da’vat etadi. 
Amal hamda ilm mavjuddir, – deydi Rumiy. Ba’zilarning amali bor-u, ilmi 
yo‘q. Ba’zilarda esa, aksincha. Agar insonda ham amal, ham ilm bo‘lsa, u o‘ta 
muvaffaqiyatli zotdir».
29
Rumiyning inson ruhiyati, unga xos xususiyatlar haqidagi fikrlari ham 
pedagogik-psixologik ahamiyatga ega. Alloma odamlarni o‘z umrlarini behuda 
o‘tkazmay, g‘ofillikni tashlab, insonlar uchun foydali ish qilishga chorlaydi. Buni 
«Fasl» hikoyatida ko‘rish mumkin. Hikoyatda «Insonda, – deydi Rumiy, – shu 
qadar ulkan ishq, hirs, orzu va dard bordirki, yuzminglarcha olam o‘ziniki bo‘lsa 
ham, ko‘ngli tinchimaydi. U mashg‘ul bo‘lgan ishida, san’atda, ilmi nujumda 
hakimlikda... hamma-hamma joyda ham huzur topolmaydi. Chunki istagan 
narsasini qo‘lga kiritolmagan. Yer diloromdir, ya’ni ko‘ngilni tinchlantiruvchi, 
demakdir. Shunday ekan, ko‘ngil boshqa bilan-qanday xotirjam bo‘lsin. Zavq va 
orzular zinapoyaga o‘xshaydi. Zinalar o‘tirib, dam olishga moslashmagan, 
aksincha, ustiga bosib o‘tiladi, xolos. Umriga shu zinapoyalarda behuda 
o‘tkazmaslik uchun g‘ofillikdan tez uyg‘ongan va ahvolning mohiyatini anglab 
yetgan zot qanday baxtli!»
Jaloliddin Rumiy ta’limda har bir o‘qilgan kitobning ma’nosini bilish 
muhimligini ta’kidlaydi, ma’noga z’tibor bermaslik ko‘r-ko‘rona o‘qish ekanligini 
aytadi. 
Ma’noga yuzlanishni inson dastlab unchalik sevmaydi. Biroq vaqt o‘tgan 
sayin yoqtira boradi. Bu jarayon suratda (shaklda) aksincha kechadi. Chunki surat 
boshida xush va latif tuyuladi, biroq u bilan qanchalik ko‘p birga bo‘lganing sari 
undan shunchalik qattiq sovub borasan. Qur’onning surati qayda-yu ma’nosi 
qayda? Xuddi shunday, insonga boq! Agar inson suratidan ma’nosi ketsa, jasadi 
qoladi. Jasadni esa, hech kim ushlab turmaydi». 
Umuman, Jaloliddin Rumiyning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari yoshlar 
tarbiyasi rivojida salmoqli ahamiyat kasb etadi. 
Sharqning buyuk shoiri faylasufi, mutafakkiri, o‘z davrining