Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

Саъдуллаев А., Сотлиқов А. Хоразм маъмун академиясинин тарихий илдизлари. – Нукус: 
Қорақалпоғистон, 2003. – Б. 328. 
2
Муҳаммад ибн Мусо Хоразмий. Танланган асарлар. – Тошкент: Фан, 1983.

---

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
54 
 
Risolaning boshlanishida Xorazmiy undagi masalalar о‘z davrining amaliy 
talablariga javob sifatida vujudga kelganligini qayd qiladi. 
Xorazmiyning arifmetik risolasi XII asrdayoq Ispaniyada Seviliyalik Ioaan 
tomonidan qayta ishlangan. Keyinchalik to yangi davrgacha Yevropa olimlari 
Xorazmiy risolasini qayta-qayta ishlaganlar va u asosida darsliklar yozganlar. Bu 
qayta ishlangan nusxalar va darsliklar nomida “Algorizm kitobi” degan ibora 
bо‘lgan. Hind raqamlariga asoslangan о‘nlik pozitsion hisoblash sistemasi bilan 
yonma-yon uning raqibi sifatida arab alifbosiga asoslangan abjad hisobi hukm 
surib kelgan edi. Biroq, Xorazmiy arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan 
о‘nlik pozitsion hisoblash sistemasining Ovrо‘pada, qolaversa butun dunyoda 
tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etdi. Ovrо‘paga hind raqamlari arablar orqali 
о‘tganligi uchun ular “arab raqamlari” deb ataladi va hozir ham shunday atalib 
kelinmoqda. Ovrо‘paliklar hind raqamlariga asoslangan hisob tizimini 
“algorizm” yoki “algoritm” deb atadilar. Shundan sо‘ng “Algorizm” (yoki 
“Algoritm”) deganda har qanday regulyar hisoblash jarayoni tushuniladigan 
bо‘ldi. Bu ibora bilan Xorazmiyning nomi fanga kirib, abadiy qoldi. Xorazmiyning 
1200 yillik yubileyi munosabati bilan 1983-yili ushbu asarning tarix fanlari 
doktori Ashrof Ahmedov tomonidan bajarilgan о‘zbekcha tarjimasi ham nashr 
etilgan
1
. 
Xorazmiyning algebraga oid risolasi “Al-Kitob ul-Muxtasar fi hisobi-l-jabr 
va-l-muqobala”, ya’ni “al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”, deb 
atalgan. Risola nomidagi “al-jabr” va “va-l-muqobala” sо‘zlari “tо‘ldirish” va 
“rо‘para qо‘yish” о‘rta asr algebrasining ikkita asosiy amalini anglatadi. “Aljabr” 
sо‘zi lotincha transkripsiyada – “algebra”, Xorazmiy asos solgan fanning nomi 
bо‘lib qoldi. Bu risola uch qismdan iborat: 1) algebraga oid qism; 2) geometrik 
qism, algebraga oid usul qо‘llanilib о‘lchash haqida; 3) vasiyatlar haqidagi qism. 
Xorazmiy о‘z risolasida hech qanday belgi keltirmaydi va mazmunni 
butunlay sо‘z bilan bayon etadi va shakllar keltiradi. Xorazmiy risolaning 
boshida о‘z oldiga qо‘ygan kompleks masalalarni bayon qiladi. Shu bilan birga 
Xorazmiy xalifalikda kun tartibida turgan ehtiyojlari, islom va shariat talablariga 
kо‘ra yuzaga keladigan masalalar, me’morchilik va irrigatsiya bilan bog‘liq 
1