Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
50 
 
asarida qayd etilishicha, qadimgi xorazmliklar falakiyot (astronomiya) ilmini 
yaxshi bilganlar va bu fanni “axtarvenik” – “yulduzshunoslik” deb ataganlar.
Akademik S. P. Tolstov va Yahyo G‘ulomovlar tomonidan antik Xorazm 
qal’alarida о‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar ham Beruniy bergan 
ma’lumotning haqiqat ekanligini tasdiqladi. Xorazmshohlar poytaxti 
Tuproqqal’a saroyini qazish paytida miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid 
astronomik asboblar topildi. Qо‘yqirilganqal’ani tekshirish paytida uning 
qurilishi va undan topilgan ashyoviy dalillar kо‘pchilik olimlarni mazkur qal’ada 
sayyoralar harakatini kuzatuvchi rasadxona bо‘lgan, degan xulosaga olib keldi.
Xorazmiy dunyo faniga g‘oyat katta hissa qо‘shdi, lekin afsuski, fanning 
bir necha tarmoqlariga asos solgan, “о‘z davrining eng buyuk matematigi va 
agar barcha shart-sharoitlar nazarga olinsa, hamma davrlarning ham eng 
buyuklaridan biri” (J. Sarton) bо‘lgan bunday siymoning hayoti haqida 
ma’lumotlar deyarli saqlanmagan.
Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, u 783-yilda Xorazmning yirik madaniy 
markazlaridan biri bо‘lgan Xiva shahrida, ziyoli oilada tavallud topgan.
Al-Xorazmiy boshlang‘ich ta’limni xususiy muallimlardan oldi. Sо‘ngra Xiva, Kot 
va Gurganch (Urganch) madrasalarida о‘qib, о‘z davrining mashhur allomalari 
qо‘lida tarbiyalandi. Yoshlik chog‘idayoq matematika, astronomiya va boshqa 
tabiiy fanlarni qunt bilan о‘rgandi, arab, fors, suryoniy, hind va yunon tillarida 
bitilgan kitoblarni chuqur mutolaa qildi. О‘tkir zehn va noyob qobiliyat egasi 
bо‘lganligi sababli hali Xorazmda yashagan chog‘idayoq yetuk olim sifatida 
shakllandi, uning nomi tezda butun Sharqqa tanildi.
Xorazm juda qadimgi madaniyatga ega bо‘lib, uning qishloq xо‘jaligi 
sug‘orma dehqonchilikka asoslanar, bu о‘z navbatida, astronomiya va 
xronologiyaning rivojlangan hisoblash usullarining mavjud bо‘lishini taqozo etar 
edi. Xorazmliklar osmon “sirlari”ni arablarga qaraganda ancha yaxshi bilar 
edilar. Arxeologik qazishmalar Xorazmda qadimgi islomdan bir necha asr avval 
ham rasadxonalar bо‘lganligi va u yerda muttasil astronomik kuzatishlar olib 
borilganligidan guvohlik beradi. Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan asarlari 
tahlili shuni kо‘rsatadiki, u yunon, hind va eron astronomiyasi va 
matematikasini yaxshi bilgan. 
Muhammad al-Xorazmiy о‘sha davrlarda Sharqning ilm-ma’rifat markazi 
bо‘lgan Marv va boshqa shaharlarida bо‘lib, mashhur olimlar suhbatidan bahra 
oldi, ilmiy munozaralarda ishtirok etdi. О‘z ona tili bilan bir qatorda fors, arab, 
yunon, sanskrit va qadimiy yahudiy tillarini puxta о‘rgandi. Marvda ilmiy ijodiy 
faoliyatini davom ettirish bilan birga madrasalarda mudarrislik qildi.

---