Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
51 
 
Marv о‘sha davrlarda xalifalikning sharqiy yerlardagi noibligining markazi 
edi. Xalifalikning sharqiy yerlardagi noibligining markazi sifatida Marvning 
tanlanilishi tasodifiy bо‘lmagan. Marv Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining eng 
qadimgi markazlaridan hisoblanadi. Islomgacha bu shahar Sosoniylar Eronining 
yirik harbiy – ma’muriy istehkomi bо‘lgan. Xorazmiy davrida Marv xalifalikning 
yirik madaniy markaziga aylangan edi. 
Ma’lumki, al-Ma’mun 809-yildan Marvda dastlab otasi xalifa Xorun ar-
Rashidning noibi, sо‘ng 813-yildan boshlab xalifa bо‘ladi va 819-yili Bag‘dodga 
kо‘chadi.
Ma’rifatparvar Marv hukmdori al-Ma’mun о‘sha davrda о‘z saroyiga 
Xorazm, Farg‘ona, Shosh, Forob, Afg‘oniston va boshqa viloyatlardan iste’dodli 
olimlarni tо‘play boshladi. Al-Xorazmiy ham boshqa olimlar qatorida al-Ma’mun 
saroyida faoliyat kо‘rsatdi, matematika va astronomiyadan ilmiy tadqiqotlar 
о‘tkazdi. Saroyga kelishdan avval Muhammad al-Xorazmiy kо‘zga kо‘ringan 
olim bо‘lib tanilgan. Shu sababli Ma’mun uni о‘z saroyiga taklif qilgan. Bundan 
yana bir narsa kо‘rinadi – u о‘z vatani Xorazmda VIII asr oxiri va IX asr boshidagi 
mahalliy ilmiy an’ana va muhitga tayanib ilm olgan va olim bо‘lib shakllangan. 
Demak, Xurosonda ham, Xorazm va Movarounnahrda ham islomgacha mahalliy 
ilmiy an’ana bо‘lgan va u islom davrida ham saqlangan. Ana о‘sha an’ananing 
mavjudligi IX asr boshidayoq Xorazmiy, Javhariy, Farg‘oniy, Marvaziy va 
boshqalarning yirik olim bо‘lib shakllanishiga imkon bergan. Ular antik yunon 
va rum olimlari asarlaridagi ilg‘or g‘oyalarning ilmiy mohiyatini birinchilar 
qatorida tushunib, sharhlab, ularni yangi g‘oya, xulosa va kashfiyotlar bilan 
rivojlantirib, musulmon olamida keng targ‘ib qildilar. 
Al-Ma’mun 813-yilda xalifalik taxtiga о‘tirgach, 819-yilda о‘zi bilan 
Bag‘dodga Marv saroyidagi olimlarni ham olib ketadi. Ular xalifa Xorun ar-
Rashid (786-809 yillar) davrida ta’sis etilgan mashhur “Bayt ul-hikma” – 
“Donishmandlar uyi”da ijodiy ishlarini davom ettiradilar. О‘z davrining 
nihoyatda ilmparvar va ma’rifatparvar kishilaridan bо‘lgan xalifa al-Ma’mun 
Bag‘dodda ilmiy-ma’rifiy ishlarning haqiqiy jonkuyari va tashabbuskori edi.
Al-Ma’mun xalifa bо‘lishi bilan birga kо‘pgina ilmiy tadqiqotlarning bosh 
tashkilotchisi hamda bevosita ishtirokchisi hamdir. Uning zamonida Bag‘dodda 
astronomiya, matematika, geometriya, geodeziya, geografiya, tabobat, falsafa, 
mantiq, tarix, adabiyot va boshqa fanlarga qiziqish yanada ortgan.
“Bayt ul-hikma” Sharqda tashkil etilgan tom ma’nodagi birinchi Fanlar 
Akademiyasi edi. “Bayt ul-hikma”ning barcha xarajatlari xalifalik tomonidan 
ta’minlangan. 

---