Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
57 
 
nusxasida yetib kelgan bо‘lib, bu nusxa Strasburg universiteti kutubxonasida 
saqlanmoqda. 
Xorazmiyning “Kitob surat ul-arz” – geografiyaga oid asarida shaharlar, 
tog‘lar, dengizlar, orollar va daryolardagi 2402ta geografik punktning 
koordinatalari keltirilgan. U yerning ma’mur, ya’ni insonlar yashaydigan obod 
qismini yetti iqlimga ajratgan. Shaharlar, daryolar, tog‘lar, orollar va boshqa 
obyektlar iqlimlar bо‘yicha taqsimlangan. Xorazmiy ham Ptolomey kabi 
uzunliklarni Kanar orollaridan boshlab hisoblaydi. 
Ekvatordan janubda 8 shahar, 1-iqlimda 64 shahar, 2-iqlimda 54 shahar,
3-iqlimda 59 shahar, 4-iqlimda 146 shahar, 5-iqlimda 79 shahar, 6-iqlimda
63 shahar, 7-iqlimda 25 shahar va 7-iqlimdan shimolda 40ta shaharning 
koordinatalarini keltirgan. Xorazmiy Yaqin va О‘rta sharqdagi hamda Kavkaz va 
О‘rta Osiyodagi tog‘larni ham u yerdagi shaharlar kabi batafsil bayon qilgan. 
Iqlim sо‘zini fanga Gipparx (eramizdan oldingi II asr) kiritgan. Gipparx 
Yerning odamlar yashaydigan qismini 12ta iqlimga ajratgan. Undan sо‘ng 
Ptolomey iqlimlarning sonini 8taga kamaytirgan, lekin о‘z “Geografiya”sida u 
iqlimlar nazariyasiga tо‘la rioya qilmaydi, chunki geografik punktlarni hududlar 
va eparxiyalar bо‘yicha taqsimlaydi. Geografiyani iqlimlar nazariyasiga tо‘la 
rioya qilgan holda birinchi marta Xorazmiy bayon qilgan. Xorazmiyning 
geografik risolasi о‘rta asrlardagi eng birinchi geografik asar edi. Shuning uchun 
uning iqlimlar nazariyasi keyingi davrlarda geografiyaning rivojlanishida katta 
ahamiyat kasb etdi. Xususan, uning iqlimlar nazariyasi Yerning ma’mur qismini 
iqlim mintaqalari bо‘yicha о‘rganishni osonlashtirgan. Xorazmiy ushbu asarida 
dengizlarni, orollarning qirg‘oq chiziqlari va ulardagi punktlarni, mamlakatlarni, 
daryolar va buloqlarni tavsiflaydi. 
Xorazmiyning ushbu risolasida О‘rta yer dengizining uzunligi 
Ptolomeyning “Geografiya”sida keltirilganidan ancha qisqartirilgan va bu bilan 
haqiqatga ancha yaqinlashtirilgan. Xorazmiyning “Kitob surat ul-arz” asari kо‘p 
olimlar tomonidan о‘rganilgan, lekin asar shu paytgacha tо‘la ravishda birorta 
hozirgi zamon tiliga tarjima qilinmagan edi. 1983-yilda olimning 1200 yillik 
yubileyi munosabati bilan bu asarning о‘zbekcha tarjimasi Xorazmiyning 
“Tanlangan asarlari” tarkibida chop etilgan.

---