Pedagogika 016, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA
2016, 1-son
 
 
92 
о‘stirish uchun tegishli sо‘z boyligini, grammatik vositalar zahirasini hosil 
qilishning о‘zi kifoya qilmaydi. О‘quvchilar olgan bilimlaridan amalda foydalanib 
tursalargina, ya’ni о‘zbek tilida kо‘proq gapirib, о‘z fikrlarini kо‘proq yozma tarzda 
ifodalashni mashq qilsalargina, u kutilgan natijani beradi. 
Og‘zaki va yozma nutqni о‘stirish uchun zarur bо‘ladigan grammatik 
vositalar qatoriga kelishik qо‘shimchalari, egalik qо‘shimchalari, kо‘plik 
qо‘shimchasi, -niki qо‘shimchasi, fe’lning og‘zaki va yozma nutqda faol 
ishlatiladigan mayl, zamon, shaxs-son, nisbat shakllari, kо‘makchilar, 
bog‘lovchilar, yuklamalar kiradi. Sо‘zlovchining suhbatdoshiga hurmatini 
ifodalaydigan, ayrim grammatik vositalar nutq, xususan, muloqot madaniyatini 
rivojlantirish maqsadida о‘rganiladi. Masalan, -lar qо‘shimchali fe’l kesim birlik 
sondagi ega bilan birikib, hurmat ma’nosini anglatishi: “Akam(lar) keldilar” kabi.
Yuqorida sanab kо‘rsatilgan grammatik vositalar, ayniqsa, 1, 3, 5-guruhga 
mansublari qoraqalpoq о‘quvchilarining sо‘zlashuv nutqida bir qadar faol 
qо‘llanadi. O‘quvchilar kо‘plik, egalik va kelishik qо‘shimchalarini, fe’lning zamon 
va mayl shakllarini nutqda ishlata oladi. Biror grammatik vosita, masalan, kelishik 
qо‘shimchalari ustida ish olib borilganda, о‘quvchilar nutqidagi talaffuz va imloga 
doir xatolarni, ularni qо‘llashdagi ayrim qiyinchiliklarni hisobga olish talab etiladi. 
Ikki tilning qiyosi aks etgan ma’lumotlar ana shu xatolar, tug‘iladigan 
qiyinchiliklarning tabiati haqida xulosa chiqarishda muhim о‘rin tutadi. Kelishik 
qо‘shimchalarini umumlashtirib tushuntirishda о‘qituvchi darsda quyidagi 1-
jadvaldan foydalangani ma’qul: 
1-jadval 
O‘zbek tilida 
Qoraqalpoq tilida fonetik va grafik jihatdan 
mos 
qо‘shimchalar 
farqli qо‘shimchalar 
-ning 
– 
-ni’n’, -nin’, -di’n’, -din’, -ti’n’, -tin’ 
-ni 
-ni 
-ni’, -di’, -di, -ti’, -ti 
-ga, -ka, -qa 
-qa 
-g’a, -ge, , -qa, -na, -ne, -a, -e 
-da 
-da 
-de, -ta, -te, -nda, -nde,
-dan 
-dan 
-den, -tan, -ten, -nan, -nen,
Jadvaldan kо‘rinib turganidek, о‘zbek tilidagi -ning qо‘shimchasi 
qoraqalpoq tilida ham fonetik, ham grafik jihatdan mos keladigan shaklga ega 
emas. Agar qoraqalpoq tilidagi -nin’ qо‘shimchasidagi n’ tovush-harfi о‘zbek 
tilidagi n bilan g tovush-harf birikmasiga monand deb hisoblansa, о‘zbekcha

---