Pedagogika 016, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA
2016, 1-son
 
 
93 
-ning qо‘shimchasi qoraqalpoqcha -nin’ qо‘shimchasiga fonetik jihatdan mos, 
lekin grafik jihatdan farqlidir.
Qoraqalpoq tili singarmonizmli til bо‘lgani uchun sо‘zga yо‘g‘on va ingichka 
tovushli qо‘shimchalar qо‘shiladi. Masalan: -ni’n’ (yо‘g‘on), -nin’ (ingichka); -da 
(yо‘g‘on), -de (ingichka). О‘zbek tilida bо‘g‘inlarning yо‘g‘on-ingichkaligi 
ajratilmaydi, shuning uchun ikki xil talaffuz etiladigan sо‘zlarga bir xil 
qо‘shimchalar qо‘shiladi. Masalan, maktabda, kuzni, g‘arbdan, sendan kabi. 
Qoraqalpoq tilida sо‘zlovchi о‘quvchi o‘z ona tili ta’sirini о‘zbek tiliga ham 
singarmonizmni beixtiyor ravishda davom ettirib qolishi umumiy hol. Bu o‘rinda 
interferensiya qonuni o‘z ta’siri o‘tkazadi. Shuning uchun о‘qituvchi о‘zbek tilidagi 
qо‘shimchalarning qoraqalpoq tilida qanday ifodalanishiga befarq qaramasligi, 
darsda jadval asosida tushuntirish-namoyish etish metodidan, shu metod 
tarkibida qiyoslash usulidan unumli foydalanmog‘i lozim. 
Fe’lning zamon shakllarini о‘rgatishda 2-jadvaldan foydalanish mumkin. 
Unga qarab о‘quvchilar о‘zbek tilidagi qaysi zamon shakllari qoraqalpoq tilida 
mos shakllariga ega ekanligi, qaysi jihatlari bilan mushtarakligi, farqli tomonlari 
va о‘zbek tiliga xos qо‘shimchalarni bilib olishlari mumkin. 
2-jadval 
O‘zbek tilidagi fe’l 
zamonini bildiruvchi 
qo‘shimchalar 
Qoraqalpoq tilida (zamon qo‘shimchalari) 
mos zamon 
qo‘shimchalari 
farqli zamon qo‘shimchalari 
-di 
-di 
-di’ 
-gan, -kan, -qan 
-qan 
-g’an, 
-gen, 
-ken 
(-lar 
olmaydi) 
-gan (-kan, -qan) edi 
(ekan) 
-qan yedi, yeken 
-g’an (-gen, -ken) yedi, 
yeken
-(i)bdi 
-(i)pti 
-yapti 
– 
-p, -i’p, -ip ati’r (tur, ju’r)
-moqda 
-maqta 
-(a)yotir 
-p, -i’p, -ip ati’r (tur, ju’r)
-a, -y 
-a, -y 
-e 
-moqchi 
– 
-maqshi’ 
-r, -ar 
-r, -ar 
-er 
-gisi keldi 
– 
-g’i’si keldi 
Ushbu jadvaldan ayon bо‘lib turibdiki, fe’lning zamon shakllarida ikki tilda 
fonetik va grafik jihatdan mos keladigan holatlar, asosan, uchta: -di, -r (-ar),