Pedagogika 016, 1-son Bosh muharrir

-a (-y). О‘zbek tilidagi -gan qо‘shimchasining fonetik varianti (-qan) qoraqalpoq 

---

PEDAGOGIKA
2016, 1-son
 
 
94 
tilidagi fonetik va grafik shakli bir xil bо‘lgan -qan qо‘shimchasiga mos keladi, lekin 
bu asosiy moslik emas, shakliy variantlar mosligidir.
Shuni ham eslatish lozimki, о‘zbek tilidagi ayrim jarangli undosh bilan 
tugagan qо‘shimchalar, xususan, holat fe’llarini (turibdi, yotibdi, о‘tiribdi), 
ravishdoshni hosil qiluvchi -b, -ib qо‘shimchalari qoraqalpoq tilida jarangsiz 
undosh bilan (-ị’p, -ip, -p) ifodalanadi. Bunday holatlarda qoraqalpoq tilida 
sо‘zlovchi о‘quvchilar -b, -ib shakllarini ham jarangsiz undosh bilan yozishga 
intiladilar, natijada imloviy xatolarga yо‘l qо‘yadilar: turipti (turibdi о‘rniga), yozip 
(yozib о‘rniga), о‘qip (о‘qib о‘rniga) kabi. О‘zbek tilidagi -moqda qо‘shimchasi 
qoraqalpoq tilida fonetik va grafik jihatdan mos shaklga ega emas, -(a)yotir 
qо‘shimchasi esa qoraqalpoq tilida farqli beriladi: о‘zbek tilida fe’l о‘yna+yotir, 
kel+a+yotir tarzida shakllansa, qoraqalpoq tilida oynap atir, kelip atir shaklida 
asosiy fe’l -p, -ip qо‘shimchali bо‘ladi.
Ikkala tildagi grammatik vositalar yuzasidan keltirilgan qisqa qiyoslashdan 
bilish mumkinki, tо‘liq mos keladigan qо‘shimchalar sanoqli. Birinchidan, о‘zbek 
tilidagi grammatik vositalar qoraqalpoq tilidagi grammatik vositalarning yo 
yо‘g‘on shakliga, yoki ingichkalariga teng keladi. Shuning о‘zida moslik ma’lum 
darajada chegaralanadi. Ikkinchidan, qoraqalpoq tilida qо‘shimchalarning 
variantlari ko‘pligi yо‘g‘on-ingichkalik tufayligina emas, balki boshqa 
qonuniyatlarning amal qilishi sababli ham yuzaga keladi. Chunonchi, sо‘z qanday 
undosh bilan tugaganligiga, egalik qо‘shimchasi bor-yо‘qligiga va boshqalarga 
bog‘liq. Shuning uchun ham о‘zbek tili darslarida grammatik vositalarni 
о‘rgatishda qiyoslash usuliga katta e’tibor beriladi.
О‘quvchilarning ikki tildagi mos va farqli grammatik vositalar haqidagi 
tasavvurlarini mustahkamlashda jadvaldan foydalaniladi. Bunda ularga jadval 
asosida quyidagi savol va topshiriqlar beriladi: 1. О‘zbek va qoraqalpoq tillarida 
kelishik qо‘shimchalarining mos shakllarini ayting. 2. Kelishik qо‘shimchalarining 
ikki tildagi farqli tomonlarini ayting. 3. О‘zbek va qoraqalpoq tillarida fe’l 
zamonini bildiruvchi qaysi qо‘shimchalar mos keladi. 4. Qaysilari farqlanadi? 5. 
О‘zbek tilidagi qaysi qо‘shimchalarning qoraqalpoq tilida mos shakllari yо‘q?
Til sathlari bо‘yicha tuzilgan yuqoridagi kabi qiyosiy jadvallar shu sathlar 
yuzasidan alohida о‘rganilgan grammatik vositalarni umumlashtiradi. Shuning 
uchun bu о‘rinda vaqtni tejash imkonini beradigan deduktiv usul kо‘proq qо‘l 
keladi. Qiyoslashdan sо‘ng о‘zbek tilidagi qо‘shimchalarning talaffuzi, imlosi va 
qо‘llanishiga doir qoidalar о‘rganilishi maqsadga muvofiq. Ushbu qoidalar 
induktiv yoki deduktiv usulda taqdim etiladi.
Keyingi yillarda о‘zbek tilida nashr qilingan ba’zi darsliklarda nazariy 
ma’lumotlar ham о‘z aksini topa boshladi. Masalan, 2011-yili A. Rafiyev,

---