Pedagogika 015, 2-son Muassis: Nizomiy

PEDAGOGIKA
2015, 2-son
 
 
83 
Temur tomonidan XIV asrda yirik markazlashgan davlatga asos solindi, XVI asr 
boshlarida, temuriylar hukmronligi davri oxirida o‘zaro urush-talash oqibatida 
mamlakat tanazzulga yuz tutdi. O‘zaro taxt uchun kurash temuriylar davlati 
tanazzulga yuz tutishining asosiy sababi bo‘lsa, Dashti qipchoq qabilalarining 
rahnamolari o‘zaro qirg‘inlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida Muhammad 
Shayboniyxonni qo‘llab-quvvatlashi va yerlari unumdor, hunarmandchilik 
rivojlangan o‘lkalarni bosib olish orqali o‘troq hayot tarziga o‘tish g‘oyasini 
ilgari surishi mavjud vaziyatning tezlashuviga imkon berdi. 
Ma’lumki, insoniyat tarixini o‘zlashtirish orqali o‘quvchilar jamiyatni 
harakatga keltiruvchi kuchlarning manbalari xususidagi ma’lumotlar bilan 
tanishish orqali “jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch – iqtisod”, “ijtimoiy 
taraqqiyotda geografik muhit alohida o‘rin tutadi”, “libido (psixonalizning asosiy 
tushunchalaridan biri bo‘lib, xohish-istak, intilish ma’nolarini bildirib, mazkur 
o‘rinda “hayotiy kuch bag‘ishlash” ma’nosida qo‘llaniladi) xohish-istak jamiyat 
taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi” kabi g‘oyalarning barchasi hayotning 
muayyan ratsional jihatlari bo‘lgani holda, qaysidir darajada bir yoqlama 
tushunib oladi, chunki tarixiy taraqqiyot, ma’naviyat ijtimoiy hayotni 
harakatlantiruvchi muhim kuch ekanligini isbotlash imkonini beradi. Boshqacha 
aytganda, o‘quvchi turli tarixiy davrlar bilan tanishish jarayonida o‘sha davrdagi 
taraqqiyotni kuchaytiruvchi va susaytiruvchi kuch ma’naviyat ekanligiga aniq 
amin bo‘ladi. Masalan, Amir Shohmurodning yuksak ma’naviy fazilatlar 
(kamtarin, oliyjanob, bunyodkor, xalqparvar) sohibi ekanligi Buxoro 
amirligining mustahkamlanishi, xalq turmushining farovonligi uchun xizmat 
qilganligi, xalq unga hurmat bilan “amiri ma’sum” (begunoh amir) unvonini 
berganligi, Xiva xonligi tarixi bilan tanishish jarayonida esa o‘quvchi Arab 
Muhammadxonning o‘g‘illari Xabash Sulton va Elbars Sultonlar 1616 va 1621-
yillarda nayman va uyg‘ur qabilalarining boshliqlariga tayanib, otalariga qarshi 
urush ochganligi haqidagi ma’lumotlar bilan tanishadilar. Eng achinarlisi, 
noqobil farzandlarning amri bilan asir olingan otaning ko‘ziga mil tortilib, 
qamab qo‘yiladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qatl etiladi. Natijada parokandalik 
yana-da kuchayib, mazkur holat Xiva xonligining taraqqiyotiga keskin salbiy 
ta’sir ko‘rsatadi. 
Ma’lumki, inson ijtimoiy tabiatiga ko‘ra o‘z turmush tarzini o‘zi yo‘lga 
qo‘yadi, o‘zini o‘zi boshqaradi. O‘z xayollari, orzu-umidlari va maqsadlarini 
ro‘yobga chiqarish jarayoni orqali mavhum holatlarni real voqelikka aylantira 
oladi, ularni manfaat orqali moddiylashtira oladi va foydalanadi. Yaxshilik va 
yomonlik, saxiylik va baxillik, ko‘ngilchanlik va bemehrlik, muhabbat va nafrat 
uning butun ma’naviy-ruhiy qadriyatini belgilaydi.
O‘quvchi tarixni o‘rganish jarayonida ana shu holatlarni boshdan 

---