158
Arifmеtik amallarni o‗rgatishning umumiy masalalari. Qo‗shish va ayirish, ko‗paytrish
va bo‗lish amali ma‘nosini ochib bеrish va uni bosqichlab kontsеntrlarda bajarilishini
o‗rgatish. O‗quvchilarning og‗zaki va yozma hisoblash
malakalarini shakllantirish,100
ichida sonlarni ayirish va qo‘shishni o‘rganishda o‘quvchilar qo‘shish va ayirishning
xamma xollari uchun xisoblash usullarini, ularning nazariy bilimlarini o‘rganishadi. I-
sinfda arifmetik amallarning xossalarini va bu xossalarning
xisoblash usullarini
o‘rgatiladi. Xossalarni va xisoblash usullarini ochib berishdan avval tayyorgarlik ishi
olib boriladi. Tayyorgarlik ishida o‘quvchilar sonlar yig‘indisi, ayirmasi kabi matematik
ifodalarni o‘zlashtiradilar, qo‘sh tengliklar bilan tanishadilar. Bir va ikki amalli
ifodalarni qavslar yordamida yozishni ikki xonali sonlarni xona qo‘shiluvchilar
yig‘indisiga almashtirishni o‘rganadilar. «Yig‘indi» matematik ifodasi bilan tanishish I-
sinfda
+3 mavzusidan keyin «Ayirma» termini un ichida qo‘shish va ayirish mavzusini
ichida urgatiladi. Bularni o‘rgatish jarayonida yig‘indi va ayirma terminlarining ikki xil
ma‘nosi ochib beriladi.
Masalan: 4+5 va 4 va 5 sonlarning yig‟indisi, 9 ham sonlar
yig‟indisi, deb atalish o‟rgatiladi. 10 ichida qo‘shish va ayirishni o‘rganish vaqtida
xisoblash usullarini yozma tushuntirish maqsadida 2 ta tenglik ishoralari bilan yozish
o‘rgatilgan:
masalan:
6+4=6+2+2=10; 9-3=9-2-1=6.
bunday yozish o‘quvchini sonni bo‘laklari bo‘yicha qo‘shish va ayirish usulini tushunib
olish asosida xisoblash usullarini asoslashning yozilishini tushunishlariga tayyorlaydi
6+(3+1)=6+4=10.
Nomerlashni o‘rganish davrida «qavs» belgisi kiritiladi. «Qavs»
belgisi
tanishtirishda bunday mashkni taklif kiladi.
5 va 3 sonlarni yig‟indisiga 2 ni qo‟shing.
Mashkni og‘zaki yechganda keyin o‘qituvchi bunday misollarni qanday yozishni
tushuntiradi: sonni aytilgan yig‘indiga qo‘shish kerakligini ko‘rsatish uchun yig‘indini
qavslar ichiga yozish kerak: (5+3)+2… Xossalarni kiritgunga qadar bolalarni qavsli
ifodalarni to‘g‘ri oqish va ularni diktovka ostida yozib olishga o‘rgatiladi.
Masalan: 9-
(2+3) ni o‟quvchilar bunday o‟qishga o‟rgatiladi: 9 sonidan 2 bilan 3ni yig‟indisini
ayiring, so‟ngra 2 xonali sonlarni xona qo‟shiluvchilar yig‟indisi bilan almashtiriladi.
Masalan: 34=30+4; 59=50+9.
O‘rganilgan bu materiallar kerakli xisoblash usullarini ochib berishga asos bo‘ladi
va qo‘shish, ayirishni o‘rgatish quyidagi tartibda olib boriladi: birinchi 20
ichidagi
sonlarni qo‘shish va ayirish, so‘ngra nol bilan tugaydigan ikki xonali sonlarni qo‘shish,
ayirish, songa yig‘indini, yig‘indidan sonni ayirish qoidalari va boshqa ko‘rinishdagi
ikki xonali sonlarni qo‘shish va ayirishni xisoblash ussulari o‘rgatiladi, ya‘ni birinchi
gruppaga 2+9, 3+8, 7+5, 8+3 ko‘rinishidagi bir xonali sonlarni qo‘shish o‘rgatiladi,
ya‘ni shunday ikkita bir xonali sonlarni olamizki ularning yig‘indisi 10 dan ortiq bo‘lsin.
9+5 (1) ko‘rinishidagi qo‘shishni bajarishda abakdan foydalaniladi. Ma‘lumki 10
ichida ham bir xonali sonlarni o‘rgangan edik, lekin ularning yig‘indisi 10 dan kichik
edi. Endi bu ko‘rinishdagi sonlarni qo‘shishda 10 ga to‘ldirish prinsipidan foydalaniladi,
ya‘ni bunda qo‘shiluvchilar yig‘indiga almashtirish kerakki, u birinchi qo‘shiluvchini 10
ga to‘ldirsin:
9+5=9+(1+4)=(9+1)+4=10+4=14 (10+4 yig‘indi ikkinchi o‘nlikka kiradi).
Ikkinchi gruppaga
20+5, 30+6, 70+4, … (2)
159
ko‘rinishidagi ya‘ni birinchi qo‘shiluvchisi yaxlit ikki xonali son, ikkinchi qo‘shiluvchi
bir xonali son bo‘lgan son yig‘indisini topishga oid misollar kiradi. 20+5 ni
xisoblaganda ikki xonali sonlarni nomerlash mavzusida olgan bilimlardan foydalaniladi.
20 bu 2 unlik, 5 bu 5 birlik natija 25, shuning uchun 20+5=25. (3)
22+5=(20+2)+5=20+(2+5)=20+7=27
4) 20+50
40-10
2 un +5 un =7 un 4 un-1 un=3 un
20+50=70
40-10=30
4) 28+5=(28+2)+3=30+3=33
(2 3)
6) 30+25=30+(20+5)=(30+20)+5=50+5=55
(30+20)+5=55
25+30
20+30+5
(20+30)+5=55
(20 5)
7) 22+35=22+(30+5)=(22+30)+5=52+5=57
8) 22+36=25+(30+6)=(25+30)+6=55+6=61
42+25
42+38
74+26
74+26
(40+2)+(20+5)
40+30=70
70+20=90
74+20=94
40+20=60
2+8=10
4+6=10
94+6=100
2+5=7
70+10=80
90+10=100
74+26=100
60+7=67
42+38=80
74+26=100
42+25=67
Demak, 100 ichidagi sonlarni qo‘shishni o‘rgatishni
metodik tartiblanishi
9+5→30+20→20+5→22+3→28+6→22+35→22+36.
100
ichidagi
sonlarni
qo‘shishning og‘zaki usullarini o‘rganish davrida qo‘shishning assotsiativlik xossasi
bilan o‘quvchilarni tanishtiriladi.
(4+2)+3=6+3=9
(4+2)+3=(4+3)+2=7+2=9
(4+2)+3=4+(2+3)=4+5=9
Bu qoidaga asosan 34+2, 34+20 ko‘rinishidagi misollarni ishlash o‘rgatiladi va
ikkala ishlash xoli bir-biri bilan taqqoslab ko‘rsatiladi. Tushuntirish bunday tartibda olib
boriladi: oldin sonni yig‘indi bilan almashtiraman, yig‘indini songa qo‘shish
xosil
bo‘ladi, so‘ngra eng qulay usul bilan yechamiz.
34+2=(30+4)+2=30+(4+2)=36
34+20=(30+4)+20=(30+20)+4 =54
bu ko‘rinishidagi misollar ko‘p marta ishlanishi natijasida o‘quvchida ko‘nikma xosil
bo‘ladi, so‘ngra xisoblash usuli qisqartiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
