15
YORMAT TOJIYEV VA O
ʻ
ZBEK TILIDA MORFEMANING MOHIYATI,
MAQOMI MASALASI
J.Abdullayev
GulDU dotsenti, f.f.n.
Yormat Tojiyev ijodida o
ʻ
zbek tilida morfema va gap bo
ʻ
laklarining mohiyati, maqomi
masalasi alohida o
ʻ
rin tutadi. Har ikki birlikning ilmiy asosli talqini ularning o
ʻ
zaro bog
ʻ
lanishi,
birikishi, qo
ʻ
shilishidan yuzaga keladigan birliklar: so
ʻ
z va gapning mohiyatini ochishda hal
qiluvchi rol o
ʻ
ynaydi. Chunki har qanday butunlik o
ʻ
z tarkibiy qismlarining aloqalanishi va yangi
sifat kasb etishidan hosil bo
ʻ
ladi. Ammo masalani tushunish va yechishda har xil nuqtayi nazar,
g
ʻ
oyaviy asosdan yondashish tufayli bu boradagi muammolar hanuzgacha o
ʻ
zining
yagona
yechimini topgani yo
ʻ
q (Shu yo
ʻ
nalishdagi tadqiqotlar bor, jumladan, Yormat Tojiyev qarashlari
bunga yorqin misol bo
ʻ
la oladi. Ammo ularning amaliy tatbiqi o
ʻ
z ijobiy hal etilishini kutmoqda).
Shu sababli hozirda o
ʻ
zbek tilshunosligida morfemaning kamida 5 xil gap bo
ʻ
laklarining uch
xil talqini hukm surmoqda. Har bir talqin bo
ʻ
yicha monografiyalar, o
ʻ
quv qo
ʻ
llanmalari, ayrimlari
bo
ʻ
yicha darsliklar mavjud ekanligini hisobga olsak, bu ularning har biri uzluksiz ta‘lim tizimida
o
ʻ
qitilmoqda, o
ʻ
quvchi-talabalar ongiga singdirilmoqda deganidir. Talqinlar bir-birini izchil
to
ʻ
ldirib, takomillashtirib borsa,
inkor etmasa, ziddiyatlar bo
ʻ
lmasa, ta‘lim uchun buning hech
qanday ziyoni yo
ʻ
q, aksincha, shunday bo
ʻ
lishi zarur. Biroq, morfema va gap bo
ʻ
laklari maktabda
boshqa, kollej, litseyda boshqa, oliy maktabda yana boshqa o
ʻ
qitilmoqda, hatto boshlang
ʻ
ich va
yuqori sinflar hamda oliy ta‘lim yo
ʻ
nalishlari bo
ʻ
yicha farqli holatlar kuzatiladi. Ilmda shunday
bo
ʻ
lgani yaxshi, chunki u shunaqa maydon: har kim o
ʻ
z nuqtayi nazarini aytishga haqli va har xil
qarashlarning bo
ʻ
lishi odatdagi, tabiiy hol. Fikrlar ―jangi‖da kimning,
qaysi talqinning zo
ʻ
rligi,
kuchi bilinadi.
Biroq, ta‘lim tizimida, bizningcha, har xillik va ziddiyatli talqinlarning bo
ʻ
lishi ijobiy hol
hisoblanmaydi. Chunki bu o
ʻ
qitishning sifati va samaradorligiga salbiy ta‘sir qiladi, hatto unga
putur yetkazadi, deyish mumkin.
Hozirgi o
ʻ
zbek tili ta‘limi, xususan, morfemalarni va gap bo
ʻ-
laklarini o
ʻ
qitish shunday jarayonni boshdan kechirmoqda. Biz ayni maqolada morfemaning har
xil talqinlari haqida va Yormat Tojiyevning bu masalaga munosabati haqida fikr yuritmoqchi-
miz. Kuzatishlarimizga qaraganda, o
ʻ
zbek tilining morfemikasi va morfologiyasi yoritilgan o
ʻ
quv
adabiyotlarida morfemaning quyidagi talqinlarini kuzatish mumkin.
1.Morfemani ―so
ʻ
zning eng kichik, bo
ʻ
linmas ma‘noli qismi, ele-menti‖
4
sifatida ta‘riflovchi
va uni o
ʻ
zak morfema, affiks morfema deb ikkiga ajratuvchi an‘anaviy talqini. Ushbu talqin
nutqiy birlik – so
ʻ
zshaklning va yangi yasalgan so
ʻ
zning eng kichik ma‘noli tarkibiy qismlarini
alohida nom bilan atab, asos va qo
ʻ
shimchani bir-biridan ajratish va tushuntirish uchun xizmat
qilsa-da, nutq tashqarida – har bir kishining til xotirasi – lisonda
yashovchi,saqlanuvchi, asosiy
vazifasi yangi so
ʻ
z yasash yoki so
ʻ
z shakli hosil qilish bo
ʻ
lgan lisoniy birlikning mohiyatini qayd
eta olmaydi. Negaki, u morfemaga shunday nom bilan atalishi lozim bo
ʻ
lgan alohida til birligini
aniqlash va belgilash maqsadida emas, balki aynan qo
ʻ
shimchali so
ʻ
z tarkibini, uning ma‘noli
qismlarini avvalgisidan, ya‘ni so
ʻ
z tarkibi sifatida ajratilgan o
ʻ
zak, qo
ʻ
shimchadan boshqacharoq
– rus va Yevropa tilshunosligida hukmron bo
ʻ
lgan talqinga mos va muvofiq shaklda belgilash na-
tijasida ishlab chiqilgan. Shuning uchun bu talqin (va unga o
ʻ
xshash,
mazmundosh barcha tal-
qinlar) so
ʻ
z tarkibining morfema termin-tushunchasi kiritilgunga qadar amalda bo
ʻ
lgan talqinidan
prinsipial farq qilmaydi: avval o
ʻ
zak, qo
ʻ
shimcha deyilgan bo
ʻ
lsa, endi o
ʻ
zak (bosh, yetakchi)
4
Усмон О., Авизов Б. Ўзбек тили грамматикаси. II бўлим. –Т., 1939. – Б. 46-48. Ғуломов А. Ўзбек тилнинг морфем лу-
ғати. – T., 1978. Ҳозирги ўзбек адабий тили.II қисм. – Т., 1980. – 159 б.; Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Т., 1992. –
Б. 10.
16
morfema, affiks (yoki uning ma‘nodoshi qo
ʻ
shimcha, affiksal) morfema deyiladigan bo
ʻ
ldi.
Albatta, morfema termin-tushunchasining kiritilishi til birliklaridan birini bir vaqtning o
ʻ
zida
mohiyatiga mos nom bilan atash va lisoniy birlikligini qayd etish imkoniyatini berdi. Emik –
lisoniy birliklar bo
ʻ
lgan fonema, leksema terminlari qatori morfema termini bilan boyidi: termin
uzukka ko
ʻ
z qo
ʻ
ygandek o
ʻ
rniga tushdi. Shu sababli bo
ʻ
lsa kerak,
uni boshqa termin bilan
almashtirish harakatlarining birontasi muvaffaqiyat qozonmadi. Biroq, bu mazkur terminga
birkitil(ayot)gan barcha mazmunlar ham shunday joyiga tushdi, degani emas. Ta‘kidlash joizki,
morfemaning mazmun-mundarijasi umumtil emas, muayyan tur-tipdagi til bilan belgilanadi.
Boshqacha aytganda, har bir tilning o
ʻ
z morfemasi, morfemik mazmun-mohiyati bo
ʻ
ladi. Shu
ma‘noda
morfema
shaklan xalqaro (termin, atama, nomema), mazmunan milliy ma‘noli til
birligidir. Shu sababli o
ʻ
zbek tiliga oid morfemani, garchi ular bir xil nomemaga ega bo
ʻ
lsa-da,
rus tiliga oid morfema bilan
tenglashtirib bo
ʻ
lmaydi.
Inkor qilmaymiz, morfemani so
ʻ
zning nutqiy namoyon bo
ʻ
lgan holatidan kelib chiqib bel-
gilaganlar ham o
ʻ
zbek tili materiallari asosida ish ko
ʻ
rganlar, ammo ular morfema nutqda na-
moyon bo
ʻ
lgunga
qadar lisonda, so
ʻ
zlovchining til xotirasida mavjud bo
ʻ
lishi, saqlanishiga alo-
hida e‘tibor qaratmaganlar yoki buni jiddiy qabul qilmaganlar. Vaholanki, bunday ta‘rif lisoniy
invariant birlik - morfemaning emas, balki uning nutqda voqelangan ko
ʻ
rinishlari, morfemaning
varianti – morflarga berilishi mumkin, xolos. Chunki morfema yasama so
ʻ
zda yoki yangi yasal-
gan so
ʻ
zda va nutq jarayonida hosil qilinadigan so
ʻ
z shaklda doim morf sifatida namoyon bo
ʻ
ladi.
Shuning uchun
Do'stlaringiz bilan baham: 
