|
so
ʻ
zning eng kichik ma‘noli qismi
degan ta‘rif morfemaning mohiyatini qayd
etish imkoniyatiga ega emas. Morfema nutqdan, nutqdagi so
ʻ
zlardan (keng ma‘noda) tashqarida
mavjud bo
ʻ
lgan, o
ʻ
ziga xos mohiyat – ma‘no-vazifali lisoniy birlikdir. Unga ana shu mohiyati –
ma‘no-vazifasidan kelib chiqib va o
ʻ
zbek tili materiallari asosida ta‘rif berish lozim bo
ʻ
ladi.
2.Morfemaning
so
ʻ
zning eng kichik ma‘noli qismi, elementi
degan yuqoridagi ta‘rifidan
ancha keyin 90-yillarda va 2000-yillarning boshlarida ishlab chiqilgan ―tilning eng kichik,
ma‘noli birligi bo
ʻ
lib, boshqa ma‘noli qismlarga bo
ʻ
linmaydigan lisoniy birlik‖ ta‘rif – tushun-
chasini o
ʻ
zida mujassam qilgan talqinlari
5
yuqoridagidan prinsipial farq qilib, morfemaning
lisoniy birlikligini to
ʻ
g
ʻ
ri qayd etadi, ammo uning mohiyati, ma‘no-vazifasi nimada? degan mu-
him va hal qiluvchi savolga aniq javob bera olmaydi. Shu sababli bu ta‘rifda ham morfemaning
mohiyati to
ʻ
la ochilmay qolgan.
3. Lisoniy va nutqiy farqlanganlik, ma‘noviy tasniflanganlik va bo
ʻ
linmaslik omiliga ustivor
ahamiyat berishning yuqori nuqtasi hisoblangan va Shavkat Rahmatullayev tomonidan ishlab
chiqilgan ―grammatik ma‘noli eng kichik, bo
ʻ
linmas lisoniy birlik‖ tushunchasi
6
morfema mo-
hiyatiga ancha yaqin kelgan bo
ʻ
lsa-da [chunki bunda so
ʻ
zning o
ʻ
zak morfema,leksik (lug
ʻ
aviy)
morfema deb kelingan lug
ʻ
aviy ma‘noli asosi morfema emas, asli so
ʻ
z (leksema) bo
ʻ
lgani uchun
haqli ravishda morfema doirasidan chiqariladi], lekin, baribir, u ham tom ma‘nodagi morfemani
aniqlash va belgilashga, uni boshqa til birliklaridan uzil-kesil ajratishga ojizlik qildi. Chunki so
ʻ
z
yasovchi morfemani shakl yasovchi morfema singari
grammatik ma‘noli birlik
deyish unchalik
to
ʻ
g
ʻ
ri bo
ʻ
lmaydi. Morfema, ta‘bir joiz bo
ʻ
lsa, so
ʻ
z yasovchi ma‘noga ega. Faqat bu ma‘no se-
mantik emas, funksional ma‘no bo
ʻ
lib, bevosita anglashilib turmaydi, yashirin holda bo
ʻ
ladi.
Lug
ʻ
aviy ma‘noli asos – leksik birlikka qo
ʻ
shilishi bilan uning leksik ma‘no tipidagi, biroq
funksional ma‘no ekanligi anglashiladi. Xuddi shu narsa uni grammatik shakl emas, so
ʻ
z yasash-
ga xizmat qilishida o
ʻ
z ifodasini topadi va natijada yangi lug
ʻ
aviy ma‘noli so
ʻ
z yasaladi. Demak,
5
Бу ҳақда қаранг:
Неъматов Ҳ., Расулов Р. ―Ўзбек тили систем лексикологияси асослари‖. – Т., 1995. – 37 б.; Нурмонов
А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Т.: Янги аср авлоди.
2001. – Б 46-51.
6
Раҳматуллаев Ш. Тил қурилишининг асосий бирликлари. – Тошкент, 2002.
17
mazkur ta‘rif morfemaning mohiyati bilan bog
ʻ
liq bir jihatni to
ʻ
g
ʻ
ri qayd etib, uni lug
ʻ
aviy
ma‘noli asosdan ajratishga, chegaralashga xizmat qilsa-da, ikkinchi tomonini aks ettirish im-
koniyatiga ega emas edi.
4. Morfemaning yuqoridagi ta‘riflaridan bir muncha keyinroq, morfemaning yana bir ta‘rifi
yuzaga keldi va filologlarning asosiy o
ʻ
quv adabiyotidan o
ʻ
rin oldi: ―Morfemika so
ʻ
zning nomus-
taqil tarkibiy qismlari haqidagi ta‘limot. …So
ʻ
zning o
ʻ
zakdan boshqa qismlari esa undan ayricha
qo
ʻ
llanmaydi va ma‘no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi‖
7
. Ko
ʻ
rinib turibdiki,
bu bilan morfemaning lisoniy birlikligi inkor qilinib, nutqiy birlik davridagi holatga qaytilgan.
Ta‘kidlash joizki, so
ʻ
zning nomustaqil qismini morfema bilan bog
ʻ
lash kerak bo
ʻ
lsa, uni morfema
emas, morf, allamorf, morfemaning varianti deyish kerak bo
ʻ
ladi. Lekin morf, allamorf yoki
morfemaning varianti ularning umumlashtirilgan tipi – umumiylik holidagi morfemaga teng
bo
ʻ
la oladimi? Albatta, yo
ʻ
q. Demak, bu bilan morfemaning doirasi chegaralangan uning
doirasiga faqat qo
ʻ
shimchalargina kiradigan qilib ifodalangan.
Shu ma‘noda ta‘rif, haqiqatan, boshqa ta‘riflardan farqli ustunlikka ega. Chunki unda o
ʻ
zbek
tilining leksemaning bu kabi hollarda deyarli hamma vaqt bir mustaqil ma‘nosi bilan asos bo
ʻ
lib
kelayotgani, o
ʻ
z maqomini o
ʻ
zgartirmasligi yaqqol ko
ʻ
zga tashlanib turishi, anglanishidan iborat
o
ʻ
ziga xos xususiyati hisobga olinib ish tutilgan. Ammo, bu ta‘rif ham tabiiy ravishda morfe-
maning mohiyatini aks ettirish imkoniyatiga ega bo
ʻ
lmadi. Chunki morfemaning mohiyati so
ʻ
z-
ning nomustaqil ma‘noli qismi bo
ʻ
lib kelishida emas, balki ayni vazifasida – uning yangi so
ʻ
z ya-
salishi va so
ʻ
z shakli hosil qiluvchi vosita bo
ʻ
lib xizmat qilishida – yasovchilik funksiyasida.
5. Morfema masalasi yubilyarimiz – o
ʻ
zbek tilshunoslarining otaxonlaridan biri – Y.Tojiyev
ijodida alohida sahifani tashkil qilishi bor haqiqat. Olimning ―O
ʻ
zbek tili morfemikasi‖
8
kitobi bu
boradagi salmoqli ishlardan biridir. Uning morfema nazariyasiga aloqador maqolalarida ham
dolzarb masalalar ko
ʻ
tarib chiqilgan. Ulardan birida atoqli tilshunos morfema doirasida olib bori-
layotgan bahs-munozaralarga munosabat bildirib, masalani ko
ʻ
ndalang qo
ʻ
yadi va quyidagi e‘ti-
borga loyiq fikr-mulohazalarni ilgari suradi:
―Xo
ʻ
sh, morfema til birligimi yoki nutq birligimi? Javob shunday: avvalo, morfema til bir-
ligi ham, nutq birligi hamdir. Nega? Chunki morfema tilda invariant kabi xususiyatga ega bo
ʻ
l-
gan, imkoniyatlarni umumlashtirgan... til birligi, aslida, so
ʻ
zning (keyinroq (bu o
ʻ
rinda bosh mor-
fema haqida fikr yuritilyapti) leksemaning) bir parchasi, so
ʻ
z yasalishida ishtirok etuvchi, shakl
hosil qilishda qatnashuvchi (juda keng va aniq ma‘noda) elementi, bir bo
ʻ
lagi sifatida tayyor hol-
da mavjud bo
ʻ
lgan til birligidir. Morfema termini leksemaning (umuman, tildagi tayyor so
ʻ
zning
qismi, parchasi sifatidagi til birligiga hamda uning nutqda namoyon bo
ʻ
lgan affiks (qo
ʻ
shim-
cha)ning qismi, parchasi sifatidagi til birligiga hamda uning nutqda namoyon holatiga nisbatan
ishlatilgani ma‘quldir.‖
9
Olimning bu qarashlari hayotda, til ta‘limida o
ʻ
z amaliy tasdig
ʻ
ini topdi. Hozirda morfema
termini tadqiqotchi qayd etgan har ikki holatdagi til birligi uchun birday qo
ʻ
llanmoqda. Bu esa
ustoz tilshunos Yormat Tojiyevning amaliy o
ʻ
zbek tilshunosligining uzoqni ko
ʻ
ra bilgan yorqin
namoyandasi ekanligidan dalolatdir. Uning gap bo
ʻ
laklari haqidagi kuzatishlari
10
ham hech kimni
befarq qoldirmaydigan fikr-mulohazalarga boyligi bilan ajralib turadi. Ular, hech shubhasiz, ul-
kan salohiyatli olimning ilmiy haqiqatga va ustoz A.G
ʻ
ulomov ta‘limotiga sadoqat namunasi, o
ʻ
r-
nak olsa arzigulik fazilati hisoblanadi.
7
Сайфуллаева Р. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т., 2009. – 140-б.
8
Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Тошкент, 1992.
9
Тожиев Ё. Яна сўз,лексема, сўзшакл, морфема, морфемика ҳақида// Ўзбек тили ва адабиѐти. 2008 йил, 6-сон,48-50-
бетлар.
10
Тожиев Ё. Ўзбек тилида гап ва гап бўлакларининг мақоми масаласига доир.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |
