O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar
1. Prezident Shavkat Mirziyoyevning о
ʻ
zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining о
ʻ
ttiz 
yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi nutqi//О
ʻ
zbekiston ovozi gazetasi. 21.10.2019; 
https://uza.uz. 
2. Sharafiddinov O. Tanlangan asarlar. –Т.: Sharq, 2019. –B.220. 
3. Tojiyev Yo. Adabiy tildan foydalanishga munosabat masalalari//О
ʻ
zbek tilshunosligi 
mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti kо
ʻ
zgusida. -T., 2011. – B.127. 
4. Normatov U. Bir zamin, bir dargoh farzandlarimiz//Til ilmiga sadoqat.-T.,2010. –B.72 
5. Madayev O. ―Nasrulloyi‖ga Shayxdo olim /Universitetda muhrlangan lahzalar -T.:Sharq, 
2019. – В.203-204. 
 
 
 
14
Normatov U. Bir zamin, bir dargoh farzandlarimiz.Til ilmiga sadoqat.t.2010. 72-b. 
15
Prezident Shavkat Mirziyoyevning o‗zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‗ttiz yilligiga bag‗ishlangan tantanali 
marosimdagi nutqi//O‗zbekiston ovozi gazetasi. 21.10.2019; https://uza.uz. 
16
Tojiyev Yo. Adabiy tildan foydalanishga munosabat masalalari. O‗zbek tilshunosligi mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti 
ko‗zgusida. t.2011. 218-b. 

---

21 
NAZARIY VA AMALIY TILSHUNOSLIK MASALALARI 
 
 
TIL “MEN” VA OLAM BIRLASHADIGAN MUHITDIR 
 
N.Rahmonov,
О
ʻ
zMU professori, f.f.d.
 
1.
 
Lug„atchilik -о
ʻ
zbek tilining ravnaqi uchun bir omil. 
О
ʻ
zbek tili turkiy tillar orasida sо
ʻ
zlashuvchilar nufuzi hamda bu tilda yaratilgan yozma 
yodgorliklari miqdori kо
ʻ
pligi bilan ajralib turadi. Qolaversa, qadimgi va eski о
ʻ
zbek tilidagi 
yozma yodgorliklarning geografiyasi ham keng. Shuningdek, о
ʻ
zbek xalqi qadimdan yashab 
kelayotgan Turonzamindan topilgan turkiy yozuvi yodgorliklari ham millatimizning ma‘naviyati 
va tarixdagi mavqeyi yuksakligini yana bir bor dalillaydi. Qolaversa, eski о
ʻ
zbek tilidagi ayrim 
yozma manbalarning turli Yevropa tillariga tarjima qilinishi natijasida turli mamlakatlarda 
о
ʻ
zbek tili, xususan, eski о
ʻ
zbek tili haqidagi tasavvurlar anchagina teranlashdi, kengaydi. 
Darvoqe, tilimizning ravnaqi va tashqarida e‘tirof etilishi uchun eski о
ʻ
zbek tilidagi asarlarning 
Yevropa tillariga qilingan tarjimalari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, XVIII asrning 
boshlarida Abulg‗ozi Bahodirxonning ―Shajarayi turk‖ asari rus tiliga va rus tili orqali hamda 
asliyatdan lotin, fransuz, nemis va boshqa bir qator tillarga tarjima qilinishi natijasida yevro-
paliklar eski о
ʻ
zbek tilidagi manbalardan, о
ʻ
zbek tilining boyligidan xabardor bо
ʻ
ldilar. Qola-
versa, Abulg‗ozi bu asarini turkiy tilning butun boyligini kо
ʻ
z-kо
ʻ
z qilish uchun alohida mu-
habbat bilan yozgani ma‘lum. Bu singari asarlar eski о
ʻ
zbek tilining soddaligi, nafisligini yaqqol 
ifodalab turgani uchun ham xorij olimlarining e‘tiborini tortgan. 
О
ʻ
zbek tilining turli janrga mansub asarlarida shunday sо
ʻ
zlar va iboralar borki, ularni eski 
lug‗atlarga qiyoslash katta samara beradi. Bunday qiyoslash tilimizning ildizi chuqurligi bilan 
geografik hududi ham kengligini dalillash uchun xizmat qiladi. Bir misol keltiramiz. О
ʻ
zbek 
folklori asarlarida ―
eng solmoq‖
iborasi bor. Bu ibora – ishga kirishmoq, tirishib harakat qilmoq 
ma‘nosini ifodalaydi. Shu ibora XIII-XIV asrlarda Misr mamluklar davlatida yashab ijod qilgan 
Abu Hayyonning ―Attuhfatuz zakiyatu fillug‗atit turkiya‖ (Turkiy til (qipchoq tili) haqida noyob 
tuhfa) nomli asarda keltirilgan. Yoki hozirgi о
ʻ
zbek tilida qо
ʻ
llanuvchi 
kо
ʻ
rsatti, kо
ʻ
rguzdi, kо
ʻ
r-
gazdi
kabi bir sо
ʻ
zning turli variantlari ham aynan о
ʻ
sha lug‗atdan joy olib eski о
ʻ
zbek tilidagi 
sо
ʻ
zlarning yozma shakllari qatorida og‗zaki shakllari ham adabiy tilni boyitish uchun asos bо
ʻ
l-
di. Agar о
ʻ
sha davrlardagi Misr mamluklar davlatining etnik tarkibi qipchoq qavmidan iboratli-
gini va mо
ʻ
g‗ullar istilosi davrida О
ʻ
rta Osiyodan kо
ʻ
plab qipchoqlar Misrdan panoh topganini 
e‘tiborga olsak, yuqoridagidek iboralar va sо
ʻ
zlarning tarixi hamda bir о
ʻ
lkadan ikkinchisiga 
kо
ʻ
chgani birmuncha oydinlashadi, ya‘ni eski о
ʻ
zbek tilining qipchoqcha sо
ʻ
z va iboralari О
ʻ
rta 
Osiyo qipchoq qavmlari bilan birga Misr mamluklar davlatiga kirib borgan.
Sо
ʻ
z mamluklar hukmronligi davridagi eski о
ʻ
zbek tilining ma‘naviy boyligi bо
ʻ
lgan lug‗at-
lar haqida ketar ekan, keyingi davr turkologlarining lug‗atlarida ―Attuhfa‖ lug‗atidagi singari 
о
ʻ
zbek tiliga mansub sо
ʻ
zlar va iboralar uchraydimi degan savol tug‗ilishi mumkin. Biz о
ʻ
rta 
asrlardagi ―Badoyi al-lug‗at‖, ―Abushqa‖, ―Sanglox‖ kabi lug‗atlarni nazarda tutmayapmiz Bu 
lug‗atlar chig‗atoy tilidagi leksik qatlamni qamrab olgani ilm ahliga ma‘lum bо
ʻ
lgani uchun ular 
haqida tо
ʻ
xtalishni lozim topmadik. Qolaversa, bu lug‗atlar haqida о
ʻ
zbek olimlari Botirbek 
Hasanov, Ergash Umarovlar jiddiy tadqiqotlar olib borganlar. Bizni kо
ʻ
proq jahonshumul tur-
kolog V.V.Radlovning 8 jilddan iborat ―Turkiy shevalar lug‗atini tuzish tajribasidan‖ (Opыt slo-
varya tyurkskix narechiy) qiziqtirgani uchun shu lug‗atga e‘tibor qaratamiz. Bu lug‗atga 
V.V.Radlov yarim asr umrini sarflagan. Yana u kamtarlik bilan ―lug‗at tuzish tajribasidan‖ deb 

---

22 
aytgan edi. Lug‗at qadimgi turkiy til hamda V.V.Radlov yashagan va ilmiy faoliyat olib borgan 
XIX asrdagi jonli turkiy tillarni va leksik qatlamni qamrab olgan. Aksariyat turkiy tillarga – 
oltoy, turk, yoqut, qirg‗iz va qator turkiy dialektlardagi sо
ʻ
zlar mazkur lug‗atga kiritilgan va 
dialektal sо
ʻ
zlarni ana shu lug‗atdan topish mumkin . Shuningdek, qadimgi turkiycha sо
ʻ
zlarning 
orxun alifbosida, eski uyg‗ur-turk yozuvida, manchjurcha sо
ʻ
zlarning manchjur yozuvida 
berilgani V.Radlovning katta maqsadlarining debochasi edi. U turkiy tillarning kelib chiqishida 
oltoy nazariyasini о
ʻ
zi tо
ʻ
plagan sо
ʻ
zlar asosida dalillash edi. Oltoy nazariyasiga kо
ʻ
ra, turkiy 
tillar miloddan avvalgi V asrgacha yagona oltoy tilida mujassamlashgan. «Radlov bu lug‗atini 
turkiy tillarni qiyosiy о
ʻ
rganish bо
ʻ
yicha katta tadqiqotining debochasi sifatida boshladi. Muallif-
ning niyati bо
ʻ
yicha tadqiqot lug‗at matni va qiyosiy grammatikadan iborat bо
ʻ
lishi kerak edi. U 
lug‗at matnini tuzdi, ammo qiyosiy grammatikani yozishga ulgurmadi. Bugungi kunda garchi rus 
turkologiyasida Radlovning g‗oyalari amalga oshirilayotgan bо
ʻ
lsa-da, О
ʻ
zbekistonda bu 
sohadagi ishlar yо
ʻ
q, hisobi. Sо
ʻ
zimiz avvalida aytilganidek, turkiy tillar orasida о
ʻ
zbek tili 
yozma yodgorliklarga boy bо
ʻ
lib, uzluksiz ravishda turkiy tillarning hamma bosqichlarini bosib 
о
ʻ
tgan. Shu bois Radlov boshlagan turkiy tillar lug‗atini mukammallashtirish va qiyosiy gram-
matikasini yaratish uchun materiallar yetarli. Qolaversa, eski о
ʻ
zbek tiliga, xususan chig‗atoy 
tiliga mansub sо
ʻ
zlarni Radlov lug‗ati sо
ʻ
zlari orasidan ajratib olib alohida qiyosiy lug‗at tuzish 
ham bugungi kunda о
ʻ
z ahamiyatini yо
ʻ
qotmagan.
Radlov lug‗atining eski va jonli о
ʻ
zbek tiliga munosabati haqida tasavvur hosil qilish uchun 
ayrim kuzatishlarimizni о
ʻ
rtaga tashlaymiz. Lug‗atda asosan turkiy sо
ʻ
zlar berilgan. Masalan, 
birinchi jilddagi ilk sо
ʻ
z