O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
TURKOLOGIYADA E‟TIBORDAN CHETDA QOLGAN ABDURAUF FITRATNING
 “QUTADG„U BILIG” MATNI NASHRI (1928) 
Timur Kocaoğlu (Temur Xо
ʻ
ja о
ʻ
gli) 
Michigan Universiteti (AQSH) professori 
О
ʻ
zbek Turkshunos olimi Abdurauf Fitrat (1886-1928) 1927-yildagi 
―Eng eski turk ada-
biyoti namunalari‖ 
nomli asarida Mahmud Koshg‗ariyning ―Devonu lug
ʻ
oti-t-turk‖ asaridagi 
adabiy parchalarni, 1928-yildagi ―O
ʻ
zbek adabiyoti namunalari‖ asarida esa qadimgi turk doston-

---

28 
lari va O
ʻ
rxun yozuvidan ―Boburnoma‖ asarigacha ko
ʻ
plab turkiy adabiyot namunalari qatorida 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖ asaridan 80 baytlik parchani 1923-1928-yillar orasida ishlatilgan ―Yangi alifbo‖ 
deb otalgan o
ʻ
zbek tili talaffuziga moslashtirilgan arab alifbosiga asoslangan yozuvda nashr 
qilgan edi. Fitratning ―O
ʻ
zbek adabiyoti namunalari‖
 
asari haqida ko
ʻ
plab maqola va asarlarda 
ma‘lumot berilib kelingan bo
ʻ
lsa-da, ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ matni bo
ʻ
yicha ilmiy ish olib borgan 
olimlar negadir Fitratning bu asaridan tanlagan 80 baytlik matni ustida to
ʻ
xtalmagan va uni 
tekshirib u haqda ma‘lumot berishmagan. Holbuki, Fitratning o
ʻ
sha 1928-yilidagi matn nashri 
o
ʻ
zidan oldingi H.Vambery va V.Radlov yoki Fitratdan keyingi R.R.Arat (1947) va S.E.Malov 
(1948, 1951) kabi olimlarning nashrlaridan ba‘zi jihatlardan yanada mukammalroqdir. Bu masa-
laga ham bugungacha biron kishi to
ʻ
xtalib, Fitratning nashrini boshqa olimlarning nashri bilan 
solishtirgan emas. 
Ushbu ma‘ruzamda men Fitratning 1928-yilda ―O
ʻ
zbek adabiyoti namunalari‖
 
asaridagi 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖dan keltirilgan 80 baytning faqat 10 baytini R.R.Aratning 1947-yildagi matn 
nashri bilan muqoyasa qilaman. Bu ma‘ruzamdan keyin boshqa bir maqolamda esa, Fitratning 
o
ʻ
sha 80 baytlik matnini turkshunos Aratdan tashqari O
ʻ
zbekistonda nashr etilgan ayrim 
―Qutadg
ʻ
u bilig‖ matnlari bilan qiyoslashni ham ko
ʻ
zda tutmoqdaman. 
Navbatdagi solishtirishda shunday usulni qo
ʻ
llayman: Fitrat matn nashrida ―Qutadg
ʻ
u bilig‖-
ning
 
faqatgina Toshkent (Farg
ʻ
ona) qo
ʻ
lyozmasidan foydalangan, uni Vena va Qohira qo
ʻ
lyozma-
lari bilan solishtirmagan. Shu sababdan bu ma‘ruzada har bir bayt uchun oldin uning Toshkent 
qo
ʻ
lyozmasidagi baytning surati, undan keyin Fitratning ―O
ʻ
zbek adabiyoti namunalari‖
 
asaridagi 
arab yozuvidagi transkripsiya matnining surati va uning hozir O
ʻ
zbekistonda turkiy matnlar 
uchun ishlatilayotgan ilmiy transkripsiya alifbosiga yaqin bir lotin alifbosidagi transkripsiya va 
uning o
ʻ
ng tomonida esa R.R.Aratning 1947-yildagi matn nashridagi baytning surati beriladi. 
Har bir baytning ostidagi ―Izohlar‖ bo
ʻ
limida shu muqoyasa to
ʻ
g
ʻ
risidagi mulohazalarimni yoza-
man (mening bu matnimdagi lotin transkripsiyam o
ʻ
zbek olimi Qosimjon Sodiqovning 2010-
yildagi ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ning uyg
ʻ
ur yozuvli Hirot nusxasi‖
 
asaridagi lotin transkripsiyasiga juda 
o
ʻ
xshash bo
ʻ
lsa-da, undan bir-ikki harf ayriladi (Sodiqov 2010, s. 29-74). 
Fitrat qo
ʻ
llagan arab yozuvidagi unli tovushlarning harflari o
ʻ
rniga qaysi lotin harflari 
ishlatilgani quyidagi jadvalda ko
ʻ
rsatiladi: