Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

XVIII asr va XIX asrning boshlarida Angliyaning ijtimoiy- iqtisodiy 
taraqqiyoti
XVII asr burjua inqilobi Angliyada boshqarishning feodal-mustabid 
tizimini tugatdi va bu bilan kapitalizmning bundan keyingi taraqqiyotiga xalaqit 
berib turgan eng asosiyto'siqni bartaraf etdi. Shuning uchun ham XVII asrning 
oxiri va butun XVIII asr Angliya uchun ishlab chiqaruvchi kuchlarning o'sish 
davri bo'ldi, bu esa pirovard natijada ayni shu mamlakatda ishlab chiqarishning 
yangi shakllarini yaratishga-mashinalashgan yirik kapitalistik ishlab chiqarishning 
g'alabasiga olib keldi. Dunyo mamlakatlari orasida dastlab Angliyada kapilalistik 
fabrika bunyod qilinib, bu fabrika undan oldin o'tgan manufakturaga qaraganda 
kapitalistik xo'jalikning xiyla yetuk va rivojlangan ko'rinishi edi. Ammo Angliya 
tarixida XVIIIasr boshqa jihatdan ham muhim bo'ldi. XVIII asrda ingliz 
parlamentar tizimi, ya'ni yangi zamondagi burjua davlatiga xos shakli tashkil 
topdi.Bu hukumatning oldida mas'uliyatli ekanligida, umumpalatasida qaysi 
siyosiy partiya ko'pchilikka ega bo'lsa, o'sha siyosiy partiya rahbarlaridan vazirlar 
tayinganligida o'z ifodasini topdi.Keyinchalik vazirliklarning parlament oldida 
javobgarligi prinsipini Yevropadagi hamda dunyoning boshqa qit'alaridagi burjua 
mamlakatlarining ko'pchiligi biror shaklda qabul qildilar.Nihoyat, XVIII asrda 
Britaniya mustamlaka imperiyasi vujudga keldi. XVIII asr oxirlarida Angliya juda 
ko'p mustamkalarga ega bo'lib, bu mustamlakalar yer yuzining barcha qit'alariga 
yoyilib yotar edi. U o'zining mustamlakachilik sohasidagi eski raqiblari -Ispaniya, 
Portugaliya va Gollandiyani orqada qoldirib ketdi. Angliya agrar sohada ham 

---

13 
yangi va eng xavfli raqibi Fransiyadan ko'ra tez rivojiandi. XVIII asr lendlordlari 
odatda xo'jalik ishlari bilan o'zlari shug'ullanmasdan, yerlarni yirik ijarachi 
fermerlarga uzoq muddat bilan ( ko'pincha 99 yilga) ijaraga berar edilar. Bunday 
yirik ishlab chiqarish korxonalari haqiqiy kapitalistik korxonalar edi. Fermer 
takomillashgan mehnat qurollarini va yerga ishlov berishning ilg'or usullarini 
qo'llab, juda ko'p yollanma qishloq xo'jalik ishchilarini ekspluatatsiya qildi, zotli 
mollarni boqib ko'paytirdi hamda hosildorlikni ancha oshirishga erishdi. Sanoatni 
zarur xom-ashyo bilan, sanoat shaharlari vaqo’rg’onlarini oziq-ovqat mahsulotlari 
bilan 
ta'minlab 
turgan 
fermerchilik 
kapitalistik 
xo'jaligi 
mamlakatda 
kapilalizmning umumiy rivojlanishiga mos kelar edi.Agrar to'ntarishning ikkinchi 
oqibati, dehqonlarni ekspropriatsiya qilish natijasida bo'shab qolgan ishchi 
kuchlari bilan o'sib kelayotgan kapitalistik sanoatning ta'minlanishi, bu ham 
sanoat uchun katta ahamiyatga ega edi. Yerdan mahrum qilingan dehqonlarning 
bir qismigina fermadan o'ziga ish topa olar edi. Yeridan ayrilgan dehqonlarning 
ko'pchilik qismi esa shaharlarga ketar va shu tariqa ishsizlar armiyasini bunyodga 
keltirar edi. Bu ishsizlar armiyasi esa manufaktura va fabrikalarni doimiy ishchi 
kuchi bilan ta'minlar edi.