Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

partiya rahbari Jon Lilbern edi, Yangi partiya asosan shahar va qishloq mayda 
burjuaziyasidan iborat edi. Ular umumsaylov huqiqini joriy qilishni, qirol 
hokimiyati esa bekor qilishni, lordlar palatasi o'rniga bir palatali parlament joriy 
qilishni va qishloq jamoalariga g'ov tutilgan yerlarni qaytarib berishni talab qila 
boshladilar. 
Armiyadagi 
askarlarning 
ko'pchiligi 
bu 
partiyani 
qo'llab-
quvvatladilar.Partiyadagi askarlarning vakillari "Xalq bitimi" deb nomlangan 
talabnoma bilan chiqdilar. Bu bitim umumsaylov huquqini joriy qilishni, 
davlatning din ishlariga aralashmasligini va majburiy xizmatni bekor qilishni talab 
qildi.1647 yil oktyabr-noyabr oylarida London yaqinidagi Pyotnida armiya 
konferensiyasi chaqirilib, unda armiyaning yuqori doiralari-grandlar va levellerlar 
uchrashdilar. Konferensiyada asosan umumsaylov huquqi to'g'risidagi talab 
muhokama qilindi, ammo qatnashuvchilar bir qarorga kela olmadilar.Shunda 
umumqo'shin kengashi tarqatib yuborilib, uning o'rniga ofitserlar kengashi 
tuzildi.Ofiserlar bilan askarlar o'rtasidagi munosabatlar keskinlashdi.Shunday bir 
vaqtda qirolning qochganligi to'g'risida xabar tarqaldi. 
Respublikaning e'lon qilinishi
1647 yil oxirida parlament armiyasi ta'qibidan Uayt oroliga qochgan qirol 
shotland reaksionerlari bilan yana hokimiyatni tiklash to'g’risida bitimni imzoladi. 
1648 yil bahorida shimoldan Angliyaga 20.000 kishilik Shotlandiya qo'shinlari 
bostirib kirdi.Ammo inqilobiy armiya shotlandlarni tor-mor elib, qirolni asir 
oldi.Kromvelning buyrug'iga ko'ra, polkovnik Prayd parlamentni qirol bilan 
munosabat o'rnatishga tayyor turgan presviterian deputatlardan tuziladi, 140 ta 
deputat parlamentdan quvg'in qilindi.Endi parlamentda indepcndentlardan iborat 
deputatlar qoldi.Angliya respeblika deb e'lon qilindi.Parlamentga qirolni sudga 
tortish haqida talabnomalar tusha boshladi. Shunda umumpalatasi "Oliy sud"ni 
ta'sis etdi. 1649 yil 30 yanvarda qirol tiran, qotil va davlatning dushmani sifatida 
o'lim jazosiga hukm qilindi va u qatl etildi. Angliya yana bir marta respublika deb 
e'lon qilindi. Fuqarolar urushi mamlakat xo'jaligini izdan chiqardi, qurg'oqchilik, 
ochlik va epidemiyalarga sabab bo'idi. Hukumat har yili urushlar olib borib, 
soliqlar miqdorini oshirdi.Xalq ommasini ahvoli og'irlashdi. Shotlandiyada 
saqlanib qolgan presviterianlar royalchilar (qirol hokimiyati tarafdorlari)ning bosh 
shtabini tashkil qildilar. U yerda qatl etilgan Karl Ining o'g'li Karl II o'zini 
Shotlandiya qiroli deb e'lon qildi va Angliyagabostirib kirish uchun qo'shin 
tayyorlay boshladi. Bu Angliyada inqilobiy harakatlarni yangidan kuchaytirib 
yubordi. Xalq va armiya safida norozilik to'lqinlari ko'tarila boshladi. Levellerlar 
o'rasidan ancha qat'iy bo'lgan yangi oqim "Haqiqiy levellerlar" yoki '"diggerlar" 
(qazuvchilar) ajralib chiqdi. Diggerlar yerni umummulk bo'lishini va har bir kishini 
unda hech qanday ijara pulini to'lamasdan mehnat qilishni talab qilib, o'z-o'zicha 
bo'sh yerlarni egallab olib, yerlarni dehqonchilik uchun tayyorlay boshladilar. 
Haqiqiy levellerlarning agrar dasturi Jerard Uinstenlining "Ozodlik qonuni" deb 
atalgan pamfletida o'z aksini topgan.Unda Uinstenli jamiyatni ideal ravishda 
tashkil qilish rejasini tuzib bergan.Levellerlar qo'zqolonini bostirgan Krombel 
Irlandiyani zabt etishga kirishdi.Unung jazo ekspeditsiyasi koplab begunoh aholini 
qirg'in qildi.Kromvel Irlandiya qo'zg'lonini bostirgandan so'ng Shotlandiyaga 

---

11 
yurish qilib, Karl II qo'shinini tor-mor etdi. 1654 yilda Angliya, Shotlandiya va 
Irlandiya yagona davlatga birlashganligi to'g'risida qonun e'lon qilindi.Respublika 
o'zining eng qudratli va yuksalgan darajasiga etdi. Chet davlatlar Angliya bilan 
diplomatik va savdo munosabatlarini tikladilar. Mamlakat ichida o'zining 
dushmanlarini tor-mor etgan ingliz burjuaziyasi endilikda tashqi dushmanlar va 
raqobatchilar bilan kurashga otlandi. 1651 yil parlament "Navigatsion akt"ni e'lon 
qildi, unga ko'ra Angliyaga kiritilayotgan tovarlar ingliz kemalarida yoki o'sha 
tovarni ishlab chiqqan mamlakatning kemalarida keltiriiishi lozim edi. Bu akt 
birinchi navbatda Angliyaning dengizdagi raqobatchisi bo'lgan Gollandiyaga 
qarshi qaratilgan bo'lib, Gollandiyaga Amerikadagi ingliz koloniyalari bilan savdo 
qilish ham taqiqlandi.