Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Kromvel protektorati
Kromvef o'z faoliyati davomida asosan yangi dvoryanlar va burjuaziya 
manfaatini himoya qilishga harakat qildi. Endilikda u inqilibni yanada 
chuqurlashishini hohlamasdan, 1653 yilning aprelida Kromvel uzoq parlamentni 
tarqatib yubordi.Bir necha oydan keyin independentlardan tashkil topgan Kichik 
parlament - Konvent tuzildi. Bu parlamentning radikal tadbirlari hukumatni 
tashvishga soldi va tezda u ham tarqatib yuborildi.1653 yil 16 dekabrda Kromvel 
Angliya respublikasining umrbod lord-protektori, debe'lon qilindi. Mamlakatda 
qattiq senzura joriy qilindi, diktaturaga qarshi bo'lganlar hibsgaolindi.Qirol 
tomonidan 
turib 
kurashganlarning 
barchasiga 
yillik 
daromadning 
10 
foizimiqdorida soliq solindi.Mamlakat 10 ta harbiy okrugga bo'linib, ularni keng 
politsiyavakolatlariga ega bo'lgan general-mayorlar boshqardi.1654 yil Angliya
Navigasion aktga qarshi chiqqan Gollandiyani urushdamag'lubiyatga 
uchratdi. Natijada Gollandiya ushbu aktni tan oldi va kontributsiya 
to'lashgamajbur bo'ldi.Kromvel vafotidan (1658) keyin Angliyada hokimiyat 
ofitserlar qo'lida qoldi. Endi burjuaziya va yangi dvoryanlarga inqilob davrida 
qo'lga kiritilgan huquqlarni himoya qiladigan va inqilobning yanada 
chuqurlashishini oldini oladigan kuchli hokimiyat kerak edi, ular monarxiyani 
tiklashga qaror qildilar.1660 yilda yig'ilgan parlament hukumatni qirol,lord va 
jamoalarga tegishli bo'lishi kerakligi to'g'risida qaror chiqardi. Karl II Angliya 
qiroli deb e'lon qilindi. Styuartlarsulolasi hokimiyatining tiklanishi va ularning 
boshqargan davri "restavratsiya" (tiklanish) davri deb ataladi. 
Angliyada Styuartlar hukmronligining tiklanish davri va burjua tuzumining 
o'rnatilishi
Karl II Styuart Angliyada hokimiyatga qaytgandan keyin eski tartiblar to'liq 
tiklanmadi. Qirol fuqarolar urushining qatnashuvchilariga avf e'lon qildi va 
inqilob davrida konfiskatsiya qilingan yerlarni o'z egalariga qoldirish to'g'risida 
farmon chiqardi. Davlatning soliq va moliyaviy ishlarini parlament olib boradigan 
bo'ldi. Qirolga parlament maosh tayinladi.Mamlakalni, asosan, parlament 
boshqardi. Lekin avf e'lon qilinishiga qaramasdan respublikachilar ta'qib ostiga 
olindi. Kromvel va boshqa inqilib arboblarining murdalari qabrdan chiqarilib, 
dorga osildi va so'ngra boshlari olindi.Xo'jalikning barcha tarmoqlarida 
kapitalistik munosabatlar taraqqiy etdi.Kapitalistik fermerlar soni oshdi, g'ov 
tutish va dehqonlarning yerdan mahrum qilinishi kuchaydi, sanoat katta 
muvaffaqiyatlarga erishdi. Angliyaning Hindiston bilan savdosi natijasida 600 000 
funt foyda olina boshlandi.Muslamlakalarning boyliklari talandi.Karl II burjuaziya 
tabaqasining manfaatlari bilan kam hisoblasha boshladi.Ayniqsa,qirolning tashqi 

---

12 
siyosati ularning noroziliklariga sabab bo'ldi. U hokimiyatga kelguncha ham 
Fransiyadan qarz ola boshlagan edi. Taxtga o'tirgach, yana Fransiya bilan 
yaqinlashish yo'lini tutdi. Karl II fransuz qiroli Lyudovik XIV dan olgan katta pul 
evaziga ingliz tovarlari ucbun fransuz bozorlarini yopib qo'yilishiga o'z roziligini 
berdi.Shundan keyin u 5 000 000 frank evaziga Fransiyaga Kromvel davrida 
Ispaniyadan tortib olingan Dyunkerxenni ham sotdi.Qirol bilan parlament 
o'rtasidagi kurash Angliyaning siyosiy hayotida 2 ta siyosiy partiya -- tori va 
vigilarni tashkil toptirdi. Torilar partiyasiga yirik yer egalari va ingliz 
ruhoniylaridan iborat qirol hokimiyati tarafdorlari a'zo boldilar. Vigilar partiyasiga 
esa yirik moliyachilar va bir qism yirik yer egalari kirdilar. Ular qirol hokimiyati 
hisobiga parlament huquqlarini kengaytirishga harakat qildilar.1685 yilda taxtga 
Karl II ning ukasi Yakov II o'tirdi. U mamlakatda absolyutizm va katolik dinini 
tiklashni o'zining asosiy vazifasi, deb bildi. Torilar va vigilar bundan tashvishga 
tushdilar. 1688 yilning iyunida tori va vigilar Angliya taxtiga Yakov II ning 
kuyovi Qo'shma provinsiyalar (Gollandiya) shtatgalteri Vilgelm Oranskiyni takiif 
qildilar. Noyabr oyida hech qanday qarshilikfarsiz Oranskiy Angliya taxtini 
egalladi, Yakov II Fransiyaga qochdi.Vilgelm Oranskiy taxtga o'tirish arafasida 
parlament unga "Huquqlar to'g'risidagi deklarasiya"ni qabul qilish shartini qo'ydi. 
Unga ko'ra qirol qonunlarning harakatini to'xtatish vakolatidan mahrum qilinib, 
soliqlarni joriy qilish huquqi faqat parlament ixtiyoriga berildi. Doimiy armiyani 
tuzish va ta'minlash ham parlamentning ruxsati bilan amalga oshiriladigan bo'ldi. 
1701 yilda qabul qilingan qonunga ko'ra bar qanday qabul qilingan qonunlar 
nafaqat qirol imzolagandan keyin, balki parlament oldida mas'ul bo'lgan vazirlar 
mahkamasining boshlig'i imzolagandan so'ng kuchga kirishi belgilab qo'yildi.1688 
yil voqialarini ingliz burjuaziyasi "Shonli inqilob"deb nomladi.Chunki u hech 
qanday qon to'kishsiz Angliyada burjua parlamentar tuzumini mustahkamladi.