O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

<(Xon va uning hukumati tomonidan
mamfakatni mutlaq boshqarishni butkul barham toptirish; Xiva xoniga,
to‘ralarva vazirlarga tegishli bo'lgan mablag'lar va mulklarni xalq mulki
deb e ’Ion qilish; kambag'allarhayotiniyaxshilash yo‘lidayirikzamindorlar
yerlaridan foydaianish; bolalarni bepui o'qitish uchun Xivaning hamma
joyida maktabiar ochish; Xivaning shahariari va a/ioii manziigohlarida
bepui shifoxonaiar va sog'lomiashtirish muassasalari ochish; Xiva xoni
va beklari tomonidan kambag'ai aholidan tortib oiingan yeriar, muik va
boshqa narsalarni qaytarib berish; majburiy mehnatga jalb qilish (begor)
ni butunlay yo‘q qilish»
nazarda tutilgandi.
1920-yil 27 - 30-aprel kunlari Xivada bo‘lib o'tgan xalq vakillari I 
Butunxorazm qurultoyi Xiva xonligi tugatilgani va Xorazm Xalq Sovet 
R espublikasi tuzilganini e’lon qildi. Qurultoy XXSRning muvaqqat 
Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda 
«Xorazm davlatining davlat tuzumi
sovetfar negiziga asoslangan respublika ekani, Xorazmning butun xalqi
o‘z vakillari yordamida mamlakatni boshqarishi»
ta’kidlanadi. Respub- 
likaning oliy hokimiyati yilda bir marta chaqiriladigan Qurultoy bo lib, 
u respublika hayotiga daxldor eng yirik vazifalarni hal etardi. Qurultoy 
mamlakatni boshqarish tichun 15 kishidan iborat hukumat- Xalq No- 
zirlar Kengashini sayladi.

---

351
Xalq hokimiyatiga saylovlar um umiy bolib, respublikaning 18 yoshga 
yetgan fuqarolari, millati, jinsidan qat'i nazar, qurultoy yoxud mahalliy 
sovetlarga saylash va saylanish huquqiga ega bo'ldilar. Faqat xon va 
uning oila a ’zolari, ruhoniyat vakillari, sudxo'rlargina saylov huquqlaridan 
mahrum etildi. Konstitutsiya respublikaning o'ziga xos xususiyatidan kelib 
chiqib shariat sudi tizimini saqlab qoldi.
Qurultoyda Xorazm Respublikasining birinchi hukumati raisligiga yosh 
xivaliklarrahbari Polvonniyoz Yusupov saylandi. Hukumat tarkibi ham 
yosh xivaliklar va turkman urug'-qabilalari boshliqlaridan tashkil topgan 
bo'lib, bu o‘sha davrdagi kuchlar nisbatini aks ettirardi. 1920-yil iyunida 
Xivada Xorazm kompartiyasining ta’sis konferensiyasi bo'ladi. Unda 
XKPning tashkiliy rasmiylashuvi amalga oshadi. Bu davrda Xorazm 
kommunistlari soni 1000 kishi atrofida bo'lib, ular 22 ta partiya yacheyka- 
iariga birlashgandi. 1920 —
1921-y¡I boshlariga kelib Xorazmda kasaba 
uyushmalari, «Qo'shchi» uyushmalari, inqilobiy yoshlar ittifoqi tashkilotlari 
yuzaga keldi. Ularning saflari ham tez kengayib bordi. Masalan, 1921-yil 
bahorida «Qo'shchi» tashkilotlari 6 mingdan ziyod dehqonni o'z safiga 
birlashtirgandi.
Xorazmda sovetlarning faol ko'magi, qo'llab-quvvatlashi bilan xalq 
sovet respublikasining vujudga kelishi Rossiya Federatsiyasi, qolaversa, 
Turklston Avtonom Sovet Respublikasi uchun ayni muddao bo‘ldi. Ular 
yosh respublikaga asta-sekin ta’sir o'tkazib, uni o'z domiga ilintirishga 
intildilar. Asosiy maqsad esa Xorazmga «beg'araz yordam» ko'rsatish, 
sovet tartib-qoidalarini tashkil etish orqali uni pirovardida bolsheviklar 
hokimiyati qo'l ostiga kiritib olish edi. Jumladan, 1920-yil 13-sentyabrda 
Rossiya hukumati bilan XXSRo‘rtasida imzolangan ittifoq shartnomasi 
ham asl mazmun-mohiyati bilan mana shu maqsadga xizmat qilardi. 
Ittifoq shartnomasi bilan birga ikkala respublika o'rtasida imzolangan 
harbiy-siyosiy va iqtisodiy kelishuvlar asosida Xorazm Xalq Sovet 
Respublikasiga sovet Rossiyasi tomonidan tegishli harbiy, iqtisodiy va 
madaniy yordam ko'rsatish ko'zda tutilgandi.
XXSR va RSFSR o'rtasida tuzilgan ittifoq shartnomasi hamda har­
biy-siyosiy va iqtisodiy ahdlashuviar, birtomondan, Xorazm Respublikasi 
pozitsiyasining mustahkamlanishiga, ikkinchi tomondan, uning qudratli 
Sovet davlatiga slyosiy qaramligi yanada kuchayib borishiga xizmat qilar­
di. Faqatgina 1921-yil davomida uch marta (mart, sentyabr, noyabr) 
hukumat czgarishi yasalib, Moskvaga ma’qul kelmagan uning tarkibi 
yangiland I. O'z xalql miiliy manfaatlarini yoqlab siyosat yuritgan Polvon­
niyoz Yusupov, M.lbniyaminov, O.Muhammadrahimov bosh bolgan

---

352
hukumat tarkibi bekor qilindi, ularning rahbarlari asossiz qoralanib, og'ir 
jazolarga mahkum etildi. Sovet Rossiyasi Turkiston hududidagi milliy 
respublikalar mustaqilligini butkulbarhamtoptirish, ularni o'ztasarrufiga 
bo'ysundirish sari qat’iy yo'ltutdi. 1923-yil rnartida Toshkentda Tur­
kiston, Buxoro, Xorazm Respublikalari vakillari ishtirokida konferensiya 
chaqirilib, unda mazkur respublikalarni iqtisodiy jihatdan birlashtirish 
maqsadida 0 ‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi tuzildi. Bu esa ularni har 
tomonlama boshqarish tizimi murvatlari Rossiya nazorati ostiga o'tayot- 
ganidan dalolat berardi.
1923-yil oktyabrida bo'lib o tgan IV Butunxorazm qurultoyi res- 
publikaning yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda amalga oshirilgan 
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniysohalardagi o'zgarishlartahlil etilib, 
uning o‘z rivojlanishida sotsialistikbosqichga kirgani ta’kidlanib, XXSRni 
Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Konstitutsiya 
yerga bo'lgan xususly mulkchilikni tugatdi, barcha yerlar umumxalq 
mulki deb e ’lon qilindi. Vaqf mulklari Maorif nozirligi ixtiyoriga o'tdi. 
Konstitutsiya o'zining chuqur sinfiylik mohiyati bilan ajralib turardi. Vo- 
hada yuz berayotgan majburiy yo’sindagi sotsialistik o'zgarishlar, mulkly 
tabaqalarga nisbatan qilinayotgan zo'ravonlik va bedodliklar mahalliy xalq 
noroziligining alangalanib borishiga sabab boldi. 1924-yil yanvaridayuz 
bergan xalq qo'zgoloni ham buning yorqin Ifodasidir. Garchand qo‘zg‘olon 
qizil askarlar kuchi bilan bostirilgan bo‘isa-da, biroq keng xalq ommasi- 
ning sovet tuzumiga qarshi kurashi 30-yillar o‘rtalarigacha davom etdi.