O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Turli sharoitlarda nafas olish. Jism oniy ish vaqtida nafas.
Jismoniy 
ish bajarayotganda organizmning kislorodga b o lg a n ehtiyoji va karbonat 
angidrid ishlab chiqarishi o ‘rta hisobda 15-20 baravar ortadi. Bir vaqtning 
o ‘zida o ‘pka ventilyatsiyasi to ‘qimalarga kerakli b o ‘lgan 0 2 ni yetkazib 
beradi va C 0 2 dan halos qiladi.
Har bir insonda tashqi nafas ko'rsatkichi o ‘ziga xos b o ‘lib, nafas 
olish soni minutda 16-25 tagacha yetadi, nafas hajmi esa 0,50-2,51 gacha 
b o ‘lishi m um kin. Jism oniy ish b a jarg an d a o ‘pka v en tily atsiy asi, 
bajarayotgan ishga va 0 2 iste ’m ol qilishga proporsional ravishda 
o ‘zgaradi. Chiniqmagan, muntazam jism oniy ish bilan shug‘ullanmagan 
odamlarda kuchli ish bajarganda o ‘pkaning minutlik hajmi minutiga 8 0 1/ 
min danortmaydi. Chiniqqan odamlarda esa minutiga 120-1501va undan 
yuqori b o lish i mumkin.
Jismoniy ish vaqtida kislorod iste’mol qilish minutiga 100 
ml
ortganda 
qonning minutlik hajmi taxminan 800-1000 
ml
ko‘payishi hisoblab topilgan. 
Ish vaqtida eritrotsitlaming qon depolaridan chiqishi va terlash tufayli 
qondagi suvning kamayishi, buning natijasida esa qonning quyuqlashishi 
va gem oglobin qonsentratsiyasining k o ‘tarilishi, binobarin, qonning 
kislorod sig‘imi ortishi uning kislorod tashishini oshiradi.
Ish vaqtida organizm da kislorodning u tilizatsiya koeffitsiyenti 
ancha ortadi. K atta doiradan o ‘tuvchi qonning har bir litridan organizm 
hujayralari tinch holatda 60-80 
ml,
ish vaqtida esa 120 
m l
gacha 
kislorodni utilizatsiya qiladi (11 qonning kislorod sig‘imi taxm inan 200 
m l
0 2 ga teng). Ishlayotgan m u sk u llard a kislorod taran g lig in in g
kam ayishi qondagi karbonat angidrid tarangligining ortishi va vodorod 
io n la ri q o n se n tra tsiy a sin in g k o ‘p a y ish i v a o k sig e m o g lo b in n in g
k o ‘proq dissotsiatsiyalanishiga yordam beradi. Jism oniy ish vaqtida 
to ‘qim alarga kislorodning k o ‘proq o ‘tishi ana shunga b o g ‘liq. M ashq 
qilib yurgan odam da kislorod utilizatsiyasi ayniqsa k o ‘proq ortadi. 
A .K rot buni yana shu bilan izohladi: m ashq kilgan odam ishlagan 
vaqtda m ashq qilm agan odam dagiga nisbatan k o ‘proq kapillyarlar 
ochiladi.
328

---

Jadal jism o n iy ish b ajarilayotganda o ‘pka v entilyatsiyasini va 
qonning minutlik hajmini oshiradigan sabablardan biri shuki, to‘qimalarda 
sut kislotasi-to‘planadi va qonga o ‘tib turadi. Ayni vaqtda qondagi sut 
kislotasi m uskullar tinch turgandagi 5-22 
mg
% o ‘rniga 50-100 va hatto 
200 
m g %
ga yetishi mumkin. Sut kislotasi karbonat kislotani natriy va 
kaliy ionlari bilan bog‘lanishdan mahrum qiladi, shuning natijasida 
qondagi karbonat angidrid tarangligi oshib, nafas markazi bevosita va 
refleks yo‘li bilan qo‘zg‘aladi.
Z o‘r berib ishlayotgan hujayralarga kislorod yetishm ay qoladi va 
sut kislotasining bir qismi parchalanishning oxirgi mahsulotlari b o ‘lgan 
karbonat angidrid hamda suvgacha oksidlana olmaydi, shuning uchun 
ish bajarayotganda muskullarda sut kislotasi y ig ‘ilib qoladi. Buni A.Xill 
k islo ro d q a rz d o rlik h o lati deb atagan. M u sk u lla r ju d a k o ‘p ish 
bajarayotganda, m asalan, sp o rtch ilar g ‘oyat o g ‘ir m usobaqalarda 
qatnashganda kislorod qarzdorlik holati paydo b o ia d i.
M uskullar ishlayotganda hosil b o ig a n sut kislotasining oksidlanishi 
va undan glyukoza resintezlanishi ish tamom b o lg an d a n so'ng tiklanish 
davrida tugallanadi. Organizmda to ‘plangan sut kislotasining ortiqcha 
miqdori y o ‘qolishi uchun yetarlicha intensiv nafas olish shu tiklanish 
davrida saqlanib turadi. M uskullar ishlayotganda organizm da sut 
kislotasining to ‘planishi nafas olish va qon aylanishining kuchayishiga 
birdan-bir sabab emas. M.Y.Marshakning tekshirishlariga qaraganda, 
ergometrik velosipedda ishlayotgan odam oyoqlarini jg u t bilan b o g la b
qo‘yib, ishlayotgan m uskuldan sut kislotasi va boshqa m ahsulotlar 
qonga o ‘ta olm aydigan qilib q o ‘yilganda ham , m uskul ishi nafasni 
kuchaytiradi. Bunda nafas refleks y o i i bilan kuchayadi.
Ishlayotgan muskuldagi proprioreseptorlarning ta ’sirlanishi nafas va 
qon aylanishini kuchaytiradigan signal b o iib qoladi.
M uskullar ishlaganda nafas olishning har qanday kuchayishida shu 
reflektor kom ponent qatnashadi.
M uskullar bilan bajariladigan bir ish k o ‘p m arta takrorlanganda, 
muskul proprioreseptorlarining ta ’sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz 
refleks y o i i bilan o ‘zgarishidan tashqari, shartli refleks y o i i bilan ham 
kuchayadi va tezlashadi. N afas olishning b o ‘nday m oslashinuvchi 
o ‘zgarishlari odatdagi ishni bajarishdan oldingi signallar ta ’sirida paydo 
b o ia d i va ishning bajarilishini osonlashtiradigan o‘zgarishlarni, y a ’ni 
to ‘qim alarning kislorod bilan ta ’minlanishini kuchaytiruvchi va sut 
kislotasining to ‘planishiga to ‘sqinlik qiluvchi ta ’sirotlar y ig in d isin i 
vujudga keltiradi.
329

---

Shunday qilib, muskullar ishlayotganda, birinchidan, organizmda ro‘y 
beruvchi kimyoviy o ‘zgarishlar - karbonat angidrid va almashinuvda 
oksidlanib ulgurmagan mahsulotlar to ‘planadi, ikkinchidan, reflektor 
ta ’sirlar o ‘pka ventilyatsiyasini oshiradi.