O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Periferik xemoreseptorlar.
Arterial qonda gaz tarkibi o ‘zgarishini 
(gipoksemiya, giperkapniya va atsidoz) sezuvchi reseptorlar ikki joyda 
joylashgan: aorta ravog‘i va uyqu arteriyasi bo ‘linadigan joyda (korotid 
sinusida).
Qonda 0 2 miqdorining kamayishi arterial xemoreseptorlami ta’sirlab, 
o ‘pka ventilyatsiyasini reflektor tarzida kuchaytiradi. Bu reseptorlar 
doimiy qo‘zg ‘algan holatda b o ‘lib, so f 0 2 dan nafas olganda pasayadi. 
Qonda 0 2 ning tarangligi m e’yoridagiga nisbatan pasaysa ham aorta 
ravog‘i karotid sinusi xemoreseptorlaridan boradigan afferent impulslar 
borishini kuchaytiradi.
Bundan tashqari, arterial qonda C O , tarangligini va vodorod ionlari 
qonsentratsiyasining ortishi aorta ravog‘i va karotid tanachalaridan 
b o ru v c h i a ffe re n t im p u ls la rn i o s h ira d i. G ip o k s iy a v a q tid a
x e m o re s e p to rla m i C 0 2 g a s e z g irlig i p a s a y a d i. T o m irla rd a g i 
xem oreseptorlar qonning gaz tarkibi o ‘zgarishiga o ‘ta sezgir. Ularning 
sezgirlik darajasi arterial qonda 0 2 va C 0 2 tarangligining o ‘zgarishi, hatto 
nafas olish, chiqarish, chuqur va kam nafas olishga bog‘liq.
Xem oreseptorlam ing sezgirligi nerv tizimi tomonidan nazorat qilib 
turiladi. Parasimpatik nerv sistemasi afferent tolalarini ta’sirlash ularning 
sezgirligini pasaytiradi, simpatik tolalam i ta ’sirlash esa kuchaytiradi,
M a rk a ziy x e m o re se p to rla r.
M a rk a z iy x e m o re s e p to rla m in g
joylashgan nuqtasi oxirigacha aniqlanmagan. Uzunchoq miyaning ventral 
yuzasida joylashgan neyronlar y ig ‘indisi to ‘qimalararo suyuqlikda C 0 2 
tarangligiga va vodorod ionlari miqdori o ‘zgarishiga ta ’sirchan.
Markaziy xemoreseptorlar mavjudligini oddiy yo‘l bilan isbotlash mumkin: 
agar tajribada hayvonlarning arterial va sinokaroti nervlari kesib qo‘yrilsa, 
ular nafas markazining gipoksiyaga sezgirligi yo‘qoladi, lekin giperkapniya 
va atsidozga sezgirligi to‘liq saqlanib qoladi. Miya o‘zagi uzunchoq miyaining 
yuqorisidan kesib qo‘yilsa, yuqoridagi xarakterdagi reaksiya kuzatilmaydi. 
Markaziy xemoreseptorlar miya moddasida 0,2 mm qalinlikda joylashgan. 
Ikkita reseptor maydon farq qilinadi va ular o‘rtasida alohida maydon bor. 
0 ‘rtadagi maydon H+ ionlari miqdorini sezmaydi. Agar shu maydon buzilsa, 
ikki yon tomondagi maydonlar sezgirligi yo‘qoladi.
Markaziy xemoreseptorlar periferik xemoreseptorlarga nisbatan nafas 
markaziga kuchliroq ta ’sir k o ‘rsatadi. 0 ‘pka ventilyatsiyasini sezilarli 
o ‘zgartiradi. Orqa miya suyuqligi faol reaksiyasining (PH) 0,01 ga 
pasayishi o ‘pka ventilyatsiyasini 4 l/min ga oshiradi.
G eperkapniya v a atsidoz m arkaziy xem oreseptorlar faoliyatini 
kuchaytiradi, gipokapniya va alkaloz tormozlaydi. Arterial qonda C 0 2
326

---

tarangligi o‘zgarishini m arkaziy xem oreseptorlar (20-30 sek) periferik 
xemoresetorlarga (3-5sek) nisbatan sekinroq sezadi. 
'^ ^ g fe s J jo s h q a r ilis h id a bosh miya ya rim sharlari p o ‘stlog ‘ining
ahamiyati.
Nafasni boshqarishda uzunchoq m iya markazlaridan tashqari 
MNT ning boshqa qismlari ham qatnashadi. Ayniqsa bosh miya katta 
yarim sharlari p o ‘stlog‘i alohida aham iyatga ega. U lar tashqi muhit 
o ‘zgarishlari va organizmning hayot faoliyati, shuningdek ehtiyojiga 
qarab nafasni moslashtiradi.
Nafas harakatlarining ritm ik va chuqurligining ixtiyoriy ravishda 
o ‘zgartirilishi, shuningdek nafasning 40-60 sek va undan ortiq vaqt 
ushlab tu rilish i, bosh m iya yarim sharlari p o ‘stlo g ‘ining nafasni 
boshqarishda ishtirok etishini isbotlovchi misol b o ‘la oladi.
Inson va hayvonlarda bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘ining ayrim 
sohalari ta ’sirlanganda o ‘pka ventilyatsiyasi kuchayganligi, ayrim
sohalari ta ’sirlanganda esa o ‘pka vensilyatsiyasi pasayganligi kuzatiladi. 
Limbik soha ta ’sirlanganda o ‘pka ventilyatsiyasi keskin pasayganligi 
kuzatiladi. Bosh miya yarim sharlari po ‘stlog‘ida nafas faoliyatiga ta ’sir 
etuvchi alohida sohalar y o ‘q. Nafasga bog‘liq o ‘zgarishlam i uning turli 
sohalarini ta ’sirlash y o ‘li bilan hosil qilish mumkin. Somatosensor va 
orbital sohalar ta ’sirlanganda sezilarli o ‘zgarishlar namoyon bo‘ladi. Agar 
hayvonlam ing bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘i olib tashlansa va 1-2 
min davomida bir necha qadam qilishga to ‘g ‘ri kelsa, u holda hayvonda 
rivojlangan, uzoq davom etadigan nafas yetishm ovchiligini kuzatish 
mumkin, y a ’ni tez-tez va kuchaygan nafas. Shundan ko ‘rinib turibdiki, 
M NS ning yuqori qism lari ishtirokisiz nafas faoliyati tashqi muhit 
o ‘zgarishlariga va organizmga qo‘yilgan talabga m oslasha olmas ekan.
Nafasning shartli refleks yo‘li bilan o‘zgarishi mumkinligi sportchilarda 
s ta rtd a n o ld in n a fa s n in g o ‘z g a ris h fa k tla rin i, y a ’ni m u so b a q a
b o s h la n ish d a n av v al n a fa sn in g c h u q u rla sh ish i va te z la sh ish in i 
tushuntirib beradi. Nafasning start oldidagi bu o ‘zgarishlari moslanish 
uchun ahamiyatli bo‘lib, sportchi organizmida ko‘p energiya sarflanishini 
h am da o k sid lan ish ja ra y o n la rin in g k u ch ay ish in i talab q ilad ig an
m ashg‘ulotlarga tayyorlash imkonini beradi. 0 ‘pka ventilyatsiyasining 
hajm ini oshiradigan nafas harakatlarining shartli refleks y o ‘li bilan 
chuqurlashishi v a tezlashishi, shuningdek yurak qisqarishlarining 
tezlashishi va kuchayishi, natijada qonning minutlik hajmi ortishi tufayli 
ishlayotgan muskullarga zarur kislorodning qo‘shimcha miqdori yetkazib 
beriladi, hosil boTgan karbonat angidrid esa jadal, jism oniy ish vaqtida 
qonda karbonat kislota va alm ashinuvning boshqa m ahsulotlari (sut
327

---

k islo ta si va h.k) t o ‘plana b o sh la sh d an ancha ilg ariy o q ch iq arib
tashlanadi. Nafasni boshqaruvchi shartli reflekslar muayyan jism oniy 
ishni m ashq qilish jarayonida vujudga keladi. Mashq qilgan odamlarda 
nafas boshqarilishining shartli reflektor mexanizmi ancha takomillashgan.
Odam gapirganda va ashula aytganda nafas harakatlariga bosh miya 
katta yarim sharlari p o ‘stlog‘ining boshqaruvchi ta ’siri ayniqsa muhim 
ahamiyat kasb etadi.