O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

pnevmatoksik
markaz nuqtasi
aniqlangan. Bu markazni yemirish nafas olish va chiqarish 
jarayonini uzayishiga, ta ’sirlash esa nafas sikllarini avvalgidek sodir 
b o lish ig a olib keladi.
Varoliyev ko‘prigi markazlari adashgan nervni ikki tomonlama kesish 
bilan birgalikda shikastlansa, hayvonlarda nafasni nafas olish bosqichida 
to ‘xtashiga olib keladi yoki bu inspirator 
apneyzis
deb ataladi. Inspirator 
apneyzis kam, qisqa vaqtli va tez takrorlanuvchi nafas chiqarish bilan 
almashib turadi.
Uzunchoq miyadagi nafas markazining neyronlariga ritmik 
avtomatiya
xos. Nafas m arkziga keluvchi afferent impulslar to ‘xtatib qo‘yilgandan 
keyin ham biopotensiallaming ritmik o‘zgarishlari ro‘y berishi ularni elektr 
asboblar bilan qayd qilish mumkinligi nafas markazida avtomatiya borligini 
ko'rsatadi.
Nafas markazining o ‘zidagi m odda almashinuv jarayonlari va uni 
karbonat angidridga nisbatan yuksak sezgirligi nafas m arkazining 
avtom atik ravishda qo‘z g ‘alishiga sabab b o ‘ladi. 0 ‘pka reseptorlari, 
tomirlaming refleksogen sohalari, nafas muskullari, skelet muskullarining 
reseptorlari, shuningdek m arkaziy nerv sistem asining yuqoriroqdagi 
qism laridan keladigan im pulslari, nih o y at gum oral t a ’sirlar nafas 
m arkazining avtomatiyasini boshqarib turadi.
Nafas markazining avtomatiyasi yurak muskullari avtomatiyasidan 
farq qiladi. Birinchidan, nafas markazi boshqa markazlar bilan aloqada 
b o ‘lishi shart. Ikkinchidan, bu m arkazga reseptorlardan, ayniqsa 
xemoreseptorlardan afferent impulslar kelib turishi kerak.
Nafasning reflektor boshqarilishi.
Nafas markazi neyronlari nafas 
y o ‘li, o ‘p k a a lv e o la s i v a q o n -to m ir re fle k s o g e n s o h a la rid a g i 
mexanoreseptorlar bilan bog'langanligi tufayli reflektor boshqarilish 
amalga oshiriladi. Odam o ‘pkasida quyidagi mexanoreseptorlar mavjud: 
1. 
Irritant
yoki nafas y o ‘li shilliq qavatida joylashgan tez moslashuvchi 
reseptorlar; 2. 0 ‘pka 
cho'zilganda q o ‘z g ‘aladigan
reseptorlar; 3. J- 
reseptorlar.
Irrita n t reseptorlar
nafas y o ‘llarining epitelial va subepitelial 
qavatlarida jo y lash ad i va b ir vaqtning o ‘zid a ham m exano-, ham
xem oreseptor vazifasini o ‘taydi. Irn tan t reseptorlarining qo‘zg ‘alish 
b o ‘sag‘asi cho‘zilish reseptorlariga nisbatan yuqoriroq. O 'pka hajmi 
o‘zgarganda irritant reseptorlarda qisqa muddatli impulslar paydo bo‘ladi.
322

---

Shuning uchun ham bu reseptor tez moslashuvchi m exanoreseptorlar 
nomini olgan. Shuningdek, irritant reseptorlar nafas y o ‘lidagi chang, har 
xil moddalar bug‘i (ammaik, efir, tamaki tutuni) hamda nafas yo‘li devorida 
hosil b o ‘luvchi biologik faol modda - gistamin bilan ham ta ’sirlanadi.
Irrita n t re se p to rla rn i q itiq la sh o ‘p k an in g c h o ‘zilu v c h an lig in i 
kam aytiradi. H ar xil k a sa llik lard a (bronxial astm a, o 'p k a shishi, 
inermotoraks, kichik qon aylanish doirasida qonning dimlanib qolishi) 
irritant reseptorlar kuchli qo‘z g ‘aladilar va natijada xansirash yuzaga 
keladi.
T raxeyadagi irritant reseptorlarining qitiqlanishi y o ‘talga sabab 
b oiadi.
О 
‘pka cho ‘zilishini sezuvchi reseptorlar.
Bu reseptorlar o‘pka hajmi 
ortganda q o ‘z g ‘aladi. N afas olganda bu reseptorlardan borayotgan 
impulslar ortadi va nafas chiqarganda esa kamayadi. Bu reseptor sekin 
moslashuvi va har xil qo‘zg‘aluvchanlikka ega ekanligi bilan xarakterlanadi.
J-reseptorlar.
Bu reseptorlar kichik qon aylanish doirasi kapillyarlari 
yaqinida alveolaning interstitsial to ‘qimasida joylashgan.
Ular kichik qon aylanish doirasiga yuborilgan biologik faol moddalarga 
(М., fenilgidiguanid) ta ’sirida q o ‘zg ‘aladilar. Bu reseptorlam ing asosiy 
ta ’sirlovchisi o ‘pka to ‘qimasi interstitsial suyuqligining ortishidir. J- 
re se p to rla rn in g tu r g ‘un q o ‘z g ‘a lish i p n ev m o n iy a, o ‘pk a sh ish i, 
o ‘pkaning m ayda qon-tom irlari em boliyasi, kichik qon aylanishida 
dimlanish kabi hollarda kuzatiladi.
J-reseptorlari qitiqlanganda tez va yuzaki nafas olish va reflektor 
bronxoqonstruksiya kuzatiladi.
Burun shilliq qavatidan chaqiriladigan reflekslar.
Burun shilliq 
qavatida joylashgan irritant reseptorlar, masalan, tamaki tutuni, chang, 
su v lar b ilan t a ’sirlan g an d a b ro n x lar to ra y ish i, ovoz tirq ish in in g
kichrayishi, yurakning sistolik hajmi kamayishi, teri va muskul qon- 
tomirlari torayishi kuzatiladi. Chaqaloqlar suvga solinganda vaqtinchalik 
nafas harakatlari to‘xtaydi va nafas yollariga suv kirishidan himoyalanadi.
H alqumdan boshlanadigan reflekslar.
Burun bo‘shlig‘ining orqa 
qismi m exanik qitiqlansa diafragma, tashqi qovurg‘aaro muskullarining 
kuchli qisqarishi sababli burun orqali chuqur nafas olish yuzaga keladi 
(aspiratsion refleks).
Bu refleks chaqaloqlarda yaxshi rivojlangan.
Hiqildoq
va 
traxeyadan boshlangan reflekslar.
Hiqildoq va bosh 
bronxlarning shilliq qavati epitelial hujayralari orasida ju d a k o ‘p nerv 
oxirlari joylashgan. Bu reseptor hujayralar nafas olishda kirgan gazlar,

---

zarrachalar, bronxdan chiqqan ajralm alar ta ’sirida y o ‘tal refleksini 
chiqaradi. Bu refleks adashgan nerv orqali amalga oshiriladi.
B ro n xio la la rd a n b o sh la n a d ig a n reflekslar.
0 ‘pka b ro n x va 
bronxiolalarining shilliq qavati epiteliy hujayralari oralarida k o ‘plab 
miyelinlashgan reseptorlar joylashgan. Bu reseptorlami qitiqlash giperpnoe, 
bronxoqonstruksiya, hiqildoq qisqarishi, shilliq modda ishlab chiqarilishi 
kuchayishi holatlarini paydo qiladi, lekin hech mahal y o ‘talni keltirib 
chiqarmaydi. Bu reseptorlaming uch xil ta’sirlovchilarga sezgirligi yuqori:
1. 
Tamaki hidi, kim yoviy m oddalar ta ’siri; 2. Chuqur nafas olganda 
nafas y o ‘lining cho‘zilishi, pnevmotoraks, atalektaz va bronoxostriktorlar 
ta ’sirida nafas y o iin in g jarohatlanishi; 3. 0 ‘pka em boliyasi, o ‘pka 
kapillyarlari gipertenziyasi va o ‘pka anafilaktik holati.
Gering - Breyyer refleksi.
Nafas markazining doimiy ishlashi va nafas 
davrlarining ritmik almashinib turishi uchun adashgan nervning afferent 
tolalaridan kelib turuvchi impulslar katta ahamiyatga ega.