Biogeografiya kk

 
 
Tapsırma ha’m sorawlar. 
1. Areal degen ne, onın’ qanday formaları bar? 
2. Ma’deniy o’simliklerdin’ qanday kelip shıg’ıw orayları bar? 
3. Endem ha’m kosmopolit organizmlerge qaysı tu’rler kiredi? 
4. Relikt tu’r dep nege aytamız? 
 
8-lektsiya.
Jer betindegi ha’zirgi fauna ha’m floranın’ kelip shıg’ıwı.
Jobası: 
1.Okeanda o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 
2.Qurıqlıqta o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 
3.Organizlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi teoriyalar. 
 
Jerdin’ organikalıq du’nyası 1-ret okeanda kelip shıqtı. Qurıqlıqta bolsa belgili bir waqıtqa 
deyin tirishilik bolmadı. Jer beti ıssı, atmosferada kislorod bolmay, onda azon ekranı joq edi. 
Qurıqlıqta tirishiliktin’ rawajlanıwı ushın jag’daylar keyinirek paleozoyda payda boldı. Jerde 
tirishilik 4-3,5 mlrd. jıl burın payda boldı. Olar prokariot organizmler edi. 
Joqarı proterozoyda (1250 den 550 mln. jıl. burın.g’a shekem sozılg’an) ha’r qıylı 
vodorosller ken’ tarqalg’an ha’m birinshi haywanlar-gubkalar, radiolyariyalar, buwın ayaqlılar 
payda boldı. Paleozoy erasının’ birinshi da’wirinde (kembriy) bunnan 430 mln. jıl burın 
tamamlang’an) sporalılar ha’m a’yyemgi faunanın’ faunaları- arxeotsiatlar, bezzamkovıe, iyin 
ayaqlılar ha’m tribolitler jasag’an. Ordovik da’wiri ushın (350 mln.jıl burın tawsılg’an) korallar, 
mshankalar, tribolitler, graptolitler, sporalı o’simlikler ha’m birinshi jer u’sti haywanlarının’ 
payda bolıwı xarakterli bolg’an. Silur da’wirinde ha’r qıylı ten’iz faunası-korallar, graptolitler 
iyin ayaqlılar gu’llep rawajlanadı, balıqlar ha’m gigant baqanshaqlı skarpionlar payda boladı. 
Devon da’wirinde (350 den 275 mln. jl burın) ko’p sanlı jer u’sti o’simlikleri jasag’an, 
nasekomalar ha’m jer-suw haywanları payda bolg’an. Tas ko’mir da’wirinde (225 mln. jıl burın 
tawsılg’an) qurıqlıqta plaun ha’m paporotnik ta’rizliler ha’wij alg’an, ten’izlerde-foraminiferalar 
(fizulinid), iyin ayaqlılar, to’rt nurlı korallar gu’llep rawajlang’an. Paleozoydın’ keyingi da’wiri-
permde (185 mln. jıl burın) jalan’ash tuqımlı o’simlikler payda boldı, jer suw haywanları ha’m 
jer-bawırlawshılardın’ ko’p bolıwı, da’wir aqırında ko’pshilik paleozoy gruppalarının’ o’liwi ju’z 
beredi. 
Mezozoy erasının’ Trias da’wirinde (185-150 mln jıl burın) jalan’ash tuqımlılar ken’ 
tarqalg’an, ammonit ha’m jer u’sti haywanları da ken’ tarqalg’an. Yura da’wirinde (110 
mln.jıl.burın tamamlang’an) jalan’ash tuqımlılar (sagovnikler, ginkgolılar h.b) gu’ller 

---

32 
rawjalanadı, sonday-aq ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar gu’llep 
rawajlanadı. Por da’wirinde (70 mln. jıl burıng’ıg’a shekem sozıldı) jabıq tuqımlı o’simlikler 
payda boldı ha’m ken’ tarqaldı, sonday-aq haywanlardan ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer 
bawırlawshılar ken’ tarqalg’an. Paleogende (30 mln jıl burın) a’yyemgi su’t emiziwshiler, jabıq 
tuqımlılar gu’llep rawajlandı. Ten’izlerde iri foraminiferalar, nummulitler, plastinka sag’aqlılar 
ha’m qursaq ayaqlı mollyuskalar ken’ tarqalg’an. Neogende (1 mln. jıl burıng’a shekem) su’t 
emiziwshiler quramı ha’zirgi tuyaqlılar, jırtqıshlar menen toldı. 
O’simlikler ha’m omırtqasızlar ha’zirgige jaqın bolg’an. To’rtlemshi (antropogen) 
da’wirdin’ o’simlik ha’m haywanatlar du’nyası ha’zirgige jaqın bolg’an, usı da’wirde adam 
payda bolg’an. 
Du’nya ju’zlik okeannın’ a’yyemgi wa’killeri prokariotlar bolıp-birinshi bakteriyalar ha’m 
son’ ko’k-jasıl vodorosller bolg’an. Bakteriyalar geterotroflar bolıp olar organikalıq zatlar menen 
awqatlang’an,son’ avtotrof organizmler payda boldı. Birinshi avtotroflar-xemotrof bakteriyalar 
bolıp, olar ximiyalıq reaktsiya energiyasının’ okisleniwinen organikalıq zat sintezlegen. Son’ 
fotosintezlewshi ko’k-jasıl vodorosller payda bolıp olar quyash energiyasınan paydalang’an. 
Prokarot organizmlerdin’ jerde jasawı 1.mlrd jılg’a dawam etken. 
Jerde birinshi anaerob organizmler jasap, olar a’ste aqırın atmosferanı ha’m suwdı kislorod 
penen bayıtıp barg’an ha’m jerde aerob organizmlerdin’ tirishiilik etiwi ushın qolaylı sha’rayat 
jaratqan. Arxeydin’ aqırı ha’m proterozoydın’ basında (2,6-2,2 mlrd.jıl burın) atmosferada 
okislewshi protsess ju’riwi mu’mkin bolg’an kislorod mug’darı bolg’an. Bul o’z gezeginde 
eukariot organizmlerdin’ (a’piwayılar tipi) son’ quramalı organizmlerdin’ payda bolıwına (joqarı 
proterozoyda) alıp keldi. Fotosintezlewshi avtotroflardın’ payda bolıwı menen ekinshi geterotrof 
tu’rler-avtotroflardı jewshi geterotroflar payda boldı. Son’ organizmler qurıqlıqqa shıg’a basladı. 
Bul da’wirde atmosferada SO
2
ko’p boldı. Bir avtorlar organizmlerdin’ qurıqlıqqa shıg’ıwı 
paleozoy erasının’ kembriy da’wirinde (430-550 mln.jıl burın) ju’z beredi dese, basqa avtorlar, 
proterozoy erasının’ aqırında (1 mlrd. jıl bur)deydi. Azon ekranı payda bolg’annan keyin jer 
betinde ko’p sanlı eukariotlar payda boldı. Jerde eski sporalı o’simlikler plaun ta’rizliler ha’m 
jalan’ash tuqımlı-bennetitler, sagovnikler payda bolıwı menen atmosferada kislorod ko’beydi. 
Trias ha’m yura da’wirinin’ shegarasında (150 mln.jıl burın) joqarı da’rejeli sporalılardın’ 
ha’m jalan’ash tuqımlılardın’ ornın jabıq tuqımlılar iyeleydi. Na’tiyjede olardı shan’landırıwshı 
nasekomalar payda boladı. Por da’wirinde (70 mln jıl burın) paleozoydın’ aqırında payda bolg’an 
gigant reptiliyalar o’z ornın gomoyotermli haywanlarg’a (qus ha’m su’t emiziwshi) berdi. 
Gubkalar, buwın ayaqlılar, radiolyariyalar joqarı proterozoyda, balıqlar silurda., nasekomalar-
devonda, jalan’ash tuqımlılar-permde, jabıq tuqımlılar-por da’wirinde payda boldı. Neogen 
da’wirindegi o’simlikler ha’m omırtqasız haywanlar ha’zirgi organizmlerge ju’da’ jaqın bolg’an. 
Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiya a’yyemgi tu’rlerge ju’da’ bay. Tek Avstraliyada bizler eski su’t 
emiziwshilerdin’ wa’killerin-ma’yek tuwıp ko’beyiwshiler, qaltalılar, quslardan-kilsiz emudı 
ushıratamız. Jan’a Zelandiyada a’yyemgi jer bawırlawshı-gatteriya, quslardan-kilsiz kivi h.b 
jasaydı.