Biogeografiya kk

1. Aziya aldı orayında biydaydın’ bir zernyanki ha’m eki zernyankileri, arpa ha’m qara 
biyday, ko’k jon’ıshqa, espartset, egis burshag’ı, qawın, asqabaq, ju’zim, palawqabaq, almurt, 
alma, chereshnya, anar, a’njir, kelip shıqqan. 
2. Jer Orta ten’izi. 
Đ
ri da’nli jer orta ovets i (Avena byzantina), zıg’ır, ko’knar, aq 
gorchitsa, maslina, kapusta, geshir, la’blebi, pıyaz, chesnok, sparja, radiska kelip shıqqan. 
3.Efiopiya. Sorgo, kleshevina, kofe ag’ashı, qattı ha’m angliya (28-xromosomalı) 
biydayları, g’arbız. 
4. Orta Aziya. jumsaq biyday h.b 42 xromosomalı biydaylar, sobıqlılardan gorox, 
chechevitsa, nut, ma’sh, kendir, serept gorchitsaları, jergilikli ma’deniy ju’ziminin’ formaları, 
almurt, abrikos, almalar kelip shıqqan. 
5. Qıtay. tarı, grechixa, soya, kanatnik, qurma, mongol abrikosı, Qıtay qa’relisi ha’m 
shiyesi kelip shıqqan. 
6. Hindstan. salı, tsitruslar (limon, apelsin, mandarin), qant qamısı, aziya paxtaları, 
mango, qıyar ha’m baklajan kiredi. 
7. 
Đ
ndoneziya. nan ag’ashı, kakos palması, mangustan, bananlar, durman, qara burısh, 
kardamon, gvozdika ag’ashı, muskat g’ozası kelip shıqqan. 
8. Meksika. Ma’kke, a’piwayı lobiya, qızıl burısh, amerika paxtası-uplend, papaya, 
miyweli opuntsiya, maxorka shılımı kelip shıqqan. 
9. Peruan. kartoshka, pomidor, uzın talshıqlı «egipet» paxtası, tu’rk temekisi kelip 
shıqqan. 
10. Batıs sudan. Bul oray basqalarg’a qarag’anda jas. Bul jerde jalan’ash salı (Oryra 
glaberrina) may palması, kola g’ozası h.b. tu’rer kelip shıg’adı.
Bul oraylardın’ ha’r biri ken’ maydanlardı iyeleyegen. Areallardın’ o’lsheshleri ju’da’ ha’r 
qıylı boladı. Ha’tteki areallar arasında tiykarg’ı taksonomiyalıq kategoriyalar (tu’rler) ju’da’ ken’ 
(kosmopolit) ha’m belgili da’rejede (endem) boladı.
«Kosmopolit « so’zi barlıq du’nyag’a tarqalg’an degendi an’latadı. Jer u’sti 
organizmlerinen olarg’a barlıq qurıqlıqqa taralg’an tu’rler kiredi, al suw haywanlarınan barlıq 
du’nya ju’zlik okeanda jasawshı tu’rler kiredi. Biraq bunday tirishilik etiwshi (Arktikadan, 
Antarktika g’a shekemgi) haywanlar jer u’stinde de, suwda da ko’p. Bizler sonın’ ushın 
kosmopolit tu’rlerdi ken’ areal shegarasına iye bolg’anlardı aytamız. Basqasha aytqanda onın’ 
ekologiyalıq amplitudası onın’ arealına qarag’anda ken’lew boladı. Kosmopolit tu’rlerge ishki 
suwlarda-rdestler, ryaskalar, qamıs ten’iz haywanlarınan-sur delfin, kasatka, dolgorukiy kit, jer 
u’sti haywanları-skopa, cokol-sapsan, qara qarg’a kiredi. Adam menen aralasıp ju’riwshi 
haywanlar-u’y tıshqanı, qara tıshqan, oduvanchik, shopan qaltası, nasekomalardan to’sek pitesi, 
nango’rek, u’y shıbını, kosmopolit arealg’a iye. Solay etip, kosmopolit tu’rler dep jer u’sti 
qurıqlıg’ının’ keminde1/4 in yamasa ju’zlik okean ha’m ishki suwlardın’1/4 de tarqalg’an 
tu’rlerdi aytamız. 
Endemik tu’rler degenimiz-onsha u’lken bolmag’an aralg’a iye bolıp, olar o’zlerinin’ 
ta’biyiy oblastının’ shegarasınan shıg’a almaydı. Ma’selen, tawlı jerdin’ endem tu’rleri, sho’ldin’ 
endem tu’rleri h.b. Eski endem tu’rlerge burın ken’ territoriyanı iyelegen, biraq keyin klimatlıq, 
fiziko-geografiyalıq o’zgeriske ushırap ol jerler basqa jerlerden izolyatsiyalanıp kishireyip qaladı. 
Jer betinin’ jas uchachtkalarında jas endemler ushırasadı. A’yyemgi endemlerdin’ ishinde 
paleoendem tu’rler bolıp, olardın’ jaqın tuwısları bolmaydı. Jas endemlerdin’ (neoendem) ken’ 
oblastqa iye bolg’an jaqın tuwısları boladı. Paleoendemizm-regressivlik ko’rinis, al 
neoendemizm-progressivlik ko’rinis. 
Tu’rdin’ arealının’ u’lkenligi onın’ ha’reketshen’ligine, ekologiyalıq valentligine ha’m 
onın’ jasına g’a’rezli boladı.
Qa’de boyınsha iri sistematikalıq kategoriyalardın’ arealı kishi kategoriyalarg’a qarag’anda 
u’lken boladı. 

---

31 
Ha’zirgi jasaw jag’daylarına qarama-qarsı halda bolg’an tu’rler relikt tu’rler dep ataladı. 
Bular a’yyemgi da’wirdin’ qaldıqları esaplanadı. 
Reliktivlik sebepler ha’r qıylı boladı: olar formatsiyalıq edafikalıq (geomorfologiyalıq) 
ha’m klimatlıq boladı. Relikt tu’r o’zinin’ arealınan ju’da’ qashıqlıqta emes, tek onın’ bir 
kishkene bo’liminde boladı. Barlıq jag’daylarda reliktivlilik sonnan xabar beredi, tu’r o’zinin’ 
burıng’ı arealınan keskin ayırılatug’ın ha’m ha’zirgi waqıtta arealdın’ basqa bo’limlerinde 
tirishilik etedi. Formatsiyalıq reliktlerge-vetrennitsa dubravnaya, shırsha kiredi. 
Edifakalıq reliktlerge-ruppiya, tsanekelliya, xondrilla kiredi. Klimatlıq reliktler ıg’allı ha’m 
jıllı klimatqa iykemlesken boladı. Ha’zirgi waqıtta eski relikt tu’rler u’shlemshi da’wirdin’ 
reliktleri. Ma’selen, Batıs Zakavkaze tog’ayları, Uzaq Shıg’ıstın’ Qubla ta’repi, Klimatlıq 
reliktlerdin’ 2-shi forması muzlıq da’wirdin’ reliktleri (sfagnum moxları, do’n’gelek japıraqlı 
rosyanka, pushitsalar). Relikt tu’r ken’ arealg’a iye bolıwı mu’mkin, biraq relikt bul arealdın’ bir 
yamasa bir neshe maydanının’ shegaralang’an jerinde jasaydı Olardı suwıqtan ha’m qurg’aq 
samaldan taw jıraları saqlap qaladı.