Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

V I B O L I M . X A L Q A R O X U S U S I Y H U Q U Q N O R M A L A R IN I
F U Q A R O L IK - H U Q U Q IY M U N O S A B A T L A R G A T A T B IQ
Q IL IS H
7 0 -b o b . X A L Q A R O X U S U S I Y H U Q U Q H A Q ID A
U M U M I Y T U S H U N C H A
Hozirgi v aqtda O'zbekiston Respublikasi va boshqa m am lakatlar 
orasida iqtisodiy va m adaniy aloqalar tobora rivojlanib bormoqda. Bu 
esa huquqiy tartibga solishni talab qiladigan qator munosabatlarni vujudga 
keltiradi. Halqaro hamkorlikda mahsulotlaming halqaro oldi-sotdisi, halqaro 
tu r iz m , h a lq a r o k o ‘r g a z m a la r u y u s h ti r is h , t u r l i m a m la k a t la r
sportchilarining o‘zaro m usobaqalari, boshqa davlatlarda t a ’lim olish, 
ch et el fu q aro lari bilan nikoh tuzish, boshqa dav latlard a bolalarni 
farzandlikka olish, xizmat va oilaviy safarlar munosabati bilan chet elga 
borishlar kabi kishilar o‘rtasidagi m uloqotlar m uhim aham iyat kasb 
etmoqda. Turli m am lakatlardagi jam oat va diniy, tijorat va ishlab chiqarish 
birlashm alari bilan halqaro aloqalarimiz tobora o‘sib bormoqda. Ushbu 
hamkorlik doirasidagi m unosabatlar halqaro xususiy huquq tomonidan 
tartibga solinadi (bundan keyin XXH).
X X H - h u q u q n in g b ir sohasi bo ‘lib, tu rli d a v la t fu q a ro la ri, 
tashkilotlari, korxonalar o'rtasidagi davlatlararo xarakterga ega bo'lmagan 
m unosabatlarni tartibga soladi.1
X alqaro xu su siy h u q u q (ih te rn a tio n a l p riv a te law) - xalq aro
x a r a k te r g a ega b o ‘lg a n m u lk iy v a u la r b ila n b o g ‘liq n o m u lk iy
m u n o sa b a tla rn i, s h u n in g d e k , oila, m e h n a t va fu q aro lik ja ra y o n i 
huquqini, xalqaro miqyosdagi m unosabatlarni tartibga soluvchi norm alar 
y ig 'in d is id a n ib o ra t. U sh b u m u n o s a b a tla rn in g x a lq a ro x a r a k te r i 
quyidagilarda nom ayon bo‘ladi: ularda xorijiy fuqarolar va fuqaroligi 
b o 'lm a g a n sh a x sla r, x o rijiy y u rid ik s h a x sla r va xorijiy d a v la tla r 
qatnashadilar; ular ikki yoki undan ko‘p davlat hududlari bilan bog'liq 
bo'lishlari mumkin; ushbu huquqiy m unosabatlarning obyekti bo‘lib chet 
eldagi ashyo hisoblanadi. Shunday qilib, XXH normalari xalqaro iqtisodiy 
va fan-texnika hamkorligida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga 
soladi.2
1 Международное частное право современные проблемы. - М., ТЕИС, 1994, 6-7 
бетлар.
2 Юридическая энциклопедия. Под ред. М.Ю.Тихомирова. - М., 1997, 238-бет.

---

Hozirgi v aqtda xalqaro xususiy h uquq m anbalariga quyidagilarni 
kiritish mumkin:
xalqaro shartnomalar;
ichki qonunlar;
sud va arbitraj amaliyoti va odatlar (udumlar).
D o k trin a d a ( ta ’lim otda q a ra s h la rd a ) x a lq a ro x u su siy h u q u q , 
m anbalarining m uh im xususiyati — ularning ikkilam chi x a ra k te rd a
ekanligi bir necha bor ta ’kidlab o'tilgan. Bir tom ondan m anba deb xalqaro 
shartnom alar va xalqaro odatlar hisoblansa, ikkinchi tomondan, ayrim
davlatlarning qonunchilik norm alari va sud am aliyoti ham da ulard a 
qo‘llanuvchi savdo va dengizda yuk tashish sohasidagi odatlar hisoblanadi. 
D oktrinaga ko‘ra, xalqaro huquqiy norm asi tegishli m unosab atlarg a 
nisbatan faqat transform atsiya qilingandan keyin, ya’ni xalqaro huquqiy 
norm aning ichki davlat normasiga aylantirilishi natijasida qo'llaniladi. 
B u n d ay tra n sfo rm atsiy a xalqaro s h a rtn o m a n i qo'llash to 'g 'risid a g i 
hujjatlarni yoki boshqa ichki davlat hujjatlarini chiqarish, ratifikatsiya 
yo'li bilan amalga oshiriladi. Ammo transform atsiyadan so'ng ham bu 
norm alar ushbu m am lakat huquqiy tizimiga nisbatan o'zining m uxtor 
(avtonom) xarakterini saqlab qoladi.
S huning u c h u n m an b alarn in g ikkilam chiligi to 'g 'ris id a s h a rtli 
m a’nodagina gapirish m um kin1.
Davlatning xalqaro shartnom alari uning huquqiy tizimining tarkibiy 
qism i hisoblanadi. O 'zb ek isto n R e sp u b lik a si ish tiro k id a g i x a lq a ro
shartnom ada O'zbekiston Respublikasi qonunlarida ko'zda tutilgandan 
boshqacha qoidalar belgilangan bo'lsa, xalqaro shartnom adagi qoidalar 
qo'llaniladi.
Xalqaro xususiy huquq m anbalarining ikkinchi turiga: O'zbekiston 
Respublikasi K onstitutsiyasi, O 'zbekiston R espublikasining fuqarolik, 
fuqarolik-protsessual, m ehnat, oila, xo'jalik-protsessual, havo kodekslari, 
shuningdek, fuqarolik, notariat, korxonalar, tashqi iqtisodiy faoliyat, 
ch et el investitsiyalari, chet el in v esto rlari faoliyatiniig k a fo la tla ri 
to 'g 'ris id a g i q o n n u n la ri, O 'z b e k isto n R e sp u b lik a si P re z id e n tin in g
Farmonlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining qarorlari, 
idora aktlari kiradi.
Eng munozarali masala bo'lib h u qu q m anbalari qatoriga sud va 
a rb itra j am aliyotini kiritish hisoblanadi. S u d va a rb itra j am aliy o ti
1 Богуславский M.M. Международное частное право. Элементарный курс. - 2- 
е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2005, С.19.

---

tushunchasi o'z ichiga um um iy vakolatli «quyi sudlarning» ham da xo'jalik 
su d la rin in g q a ro r v a a jrim la rin i «sud p re se n d e n ti» , s h u n in g d e k , 
O'zbekiston Resiublikasi Oliy sudi qarorlari va Oliy xo'jalik sudi Plenum lari 
qam rab oladi.
Sud va arbitraj amaliyoti hukuk m anbalari tarkibiga, asosan, B uyuk 
Britaniya va qism an AQSH kiradi. Buyuk Britaniyada sud pretendentlari 
tizimi, y a’ni ilgari chiqarilgan rahbariy sud qarorlari asosida am aldagi 
huquqni aniqlovchi va ta ’riflab beruvchi tizim amal qiladi.
M uayyan bir ish borasidagi sud qarori ushbu ishda katnashayotgan 
b a r c h a s h a x s la r u c h u n m a jb u r iy h is o b la n a d i v a O 'z b e k is to n
Respublikasining barcha hududlarida m ajburiy ravishda ijro etilishi kerak. 
Sud plenum larining qarorlari tegishli sud organlari va xo'jalik sudlari 
uchun qonunni tushunish va talqin qilish m a’nosida majburiydir. Shuni 
t a ’kidlash zarurki, norm alarni qullash jarayonida ularni talqin qilishda 
sud amaliyoti, xalqaro xususiy huquq sohasida esa arbitraj amaliyotiniig 
tu tg a n o'm i muhim dir. Shu bilan birga, m uhim ahamiyatiga qaram ay, 
su d p re s e n d e n tla ri h am , O 'zb ek isto n R esp u b lik a sip in g Oliy su d i 
plenum lari va Oliy Xo'jalik sudi qarorlari ham xalqaro xususiy huquq 
m anbalari bo'lib hisoblanmaydi. Sud m uassasalari norm ativ ijodkorlik 
funksiyalariga ega em as, ular norm alarni ishlab chiqm aydilar, balki 
ularni faqat talqin qiladilar ham da qo'llaydilar.1
X alqaro o d a t (udum ) b a rc h a yoki a y rim d a v la tla r o 'rta sid a g i 
m uiosabatlarda uzoq, v a q t davom ida qullash natijasida shakllangan 
qoidadir. M unosabatlar xalqaro shartnom a tomonidan tartibga solinmagan 
hollarda ular huquq m anbasi hisoblanadi.
1 
Гражданское право. Часть первая. Учебник. Под.ред. А.Г.Калпина, И.А.Масляева,- 
М., Юрист. 1997, 38-бет.

---