Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

58-bob. A SO SSIZ B O Y L IK ORTTIRISH O Q IB A T ID A K ELIB 
C H IQ A D IG A N M A JB U R IY A T L A R
O'zbekiston Respublikasi fuqarolik qonunchiligining kodifikatsiya 
qilinishi natijasida, uning tizimining tarkibiy qismi bo'lgan majburiy 
huquq institutlaridagi o'zgarishlar asossiz boylik orttirish oqibatida kelib 
chiqadigan majburiyatlarda vujudga keldi.
Shu munosabat bilan, asossiz orttirilgan boylik majburiyatlari instituti 
rivojlanishi tendensiyalarini; uning iqtisodiy muomaladagi ahamiyatini, 
shakllari va usullarini, asossiz orttirilgan boylik, yoki asossiz tejalgan 
mulk majburiyatlarining muqobil huquq institutlari bilan mutanosibligini 
aniqlash lozim.
Majburiyatlarning amaldagi ta’rifi O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik 
kodeksi, 1023 moddasining 1-bandida o'z ifodasini topgan: qonun 
h u jjatlarida yoki bitim da belgilangan asoslarsiz boshqa shaxs 
(jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan yoki tejab qolgan 
shaxs (qoiga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tejab qolingan mol- 
mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib berishi shart.
Ta’rifdan kelib chiqishiga ko'ra, asossiz orttirilgan yoki tejab qolingan 
boylik bo'yicha majburiyatlarning subyekti boiib, asossiz orttirilgan 
yoki tejab qolingan mol-mulkni qoiga kiritgan qarzdor va bu mulkni 
talab qilish huquqiga ega boigan haqiqiy mulkdor (kreditor) boiishi 
mumkin. Bunda qarzdor va kreditor b o iib fuqarolar, jumladan, 
muomalaga layoqatsiz shaxslar ham, huquq subyektliligi xarakteridan 
qat’iy nazar, yuridik shaxslar ham boiishi mumkin.
Asossiz orttirilgan yoki tejab qolingan boylik majburiyatlarining obyekti 
boiib, asossiz boylik orttirgan shaxsning asossiz orttirilgan yoki tejab 
qolingan boylikni kreditorga qaytarishi bo'yicha qiladigan harakatlari 
hisoblanadi. Asossiz orttirilgan boylikni talab qiluvchi kreditor mavjud 
bo'lmagan hollarda mulk davlat byudjetiga yoki qonunga muvofiq tegishli 
muassasaga o'tkaziladi. Bunday majburiyatlarning mazmuni jabrlanuvchining 
asossiz orttirilgan boylikni asl holida yoki pul summasida asossiz boylik 
orttirgan shaxsdan talab qilish huquqi va bu qarzdoming asossiz orttirilgan 
boylikni jabrlanuvchiga qaytarish majburiyatidan iboratdir.
Qonun talabidan ko'rinib turibdiki, asossiz orttirilgan boylikni 
qaytarish majburiyati vujudga kelishi uchun, birinchidan, bir shaxs 
ikkinchi shaxs hisobiga asossiz boylik orttirishi, ikkinchidan, bunday 
boylik orttirishga hech qanday qonuniy asos bo'lmasligi shart, uchinchidan, 
mulk, asosan, yanglishish, xatolik bilan olinadi yoki tejaladi.

---

Ammo ba’zi hollarda mulkning yanglishmasdan, atayin qasddan 
asossiz olinish hollari ro‘y berishi mumkin. G'ayriqonuniy yoki davlat 
manfaatlariga zid qilingan xatti - harakatlar tufayli o'zgalar hisobiga 
asossiz boylik orttirgan shaxs asossiz olingan mulkni qonunda nazarda 
tutilgan hollardan boshqa holatlarda davlat daromadiga o'tkazishi lozim, 
ya’ni haqiqiy bo'lmagan bitimlar tuzish yo'li bilan olingan asossiz boyliklar 
to'g'ridan-to'g'ri davlat daromadiga o'tkaziladi.
Asossiz orttirilgan boylikdan kelib chiqqan majburiyatlarning 
funksional belgilanishi nafaqat jabrlanuvchining mulkiy doirasini qo'lga 
kirituvchi tomonidan qayta tiklash, balki jabrlanuvchiga asossiz egallab 
olingan yoki tejab qolingan mol-mulkni qaytarib berishdan iborat bo'ladi.
Asossiz orttirilgan boylik majburiyatlari turli yuridik faktlar asosida 
vujudga kelishiga qaramay, ushbu majburiyatlar shartnomadan tashqari 
tuzilgan bitimlar doirasiga kirib, subyektlaming mulk huquqi va boshqa 
huquqlarini himoya qilishga qaratilgan mustaqil institut sifatida ko'rinishda 
bo'ladi.
Asossiz orttirilgan boylikdan kelib chiquvchi majburiyatlarning 
tarkibi quyidagi elementlardan tashkil topadi:
a) bir shaxs boshqa shaxsning hisobidan mol-mulkka ega bo'ladi;
b) mol-mulk asossiz qonunda, boshqa huquqiy hujjatlarda ko'zda 
tutilmagan yo'llar bilan qo'lga qiritiladi yoki tejab qolinadi;
Bir shaxsning boshqa shaxs hisobidan mol-mulkka egalik qilishi 
natijasida mulk hajmining oshishiga va ikkinchi tarafning mulkini 
kamayishiga olib keladi.
Qo'lga kiritilgan mulk, uning m iqdorining ko'payishi, qo'lga 
kirituvchining qo'shimcha xarajatlarisiz uning qiymatini oshishiga, 
masalan, bir shaxs boshqa shaxsning iltimosiga ko'ra, ishonib topshirgan 
qarzini boshqa shaxsga topshirsa; tashkilot uning nomiga olingan tovarlarga 
qaytadan pul toiasa va hokazo.
Mulkni tejash deganda, shaxs o'z mablag'larini sarf qilishi lozimligi, 
lekin sarf qilmaganligi yoki boshqa shaxsning xarajatlari qoplanmaganligi, 
yoki boshqa shaxsga m ukofot to'lanmasligi tushuniladi. Masalan, 
shirkatning to'lov shartnomasiga ko'ra, bank adashib boshqa shirkat 
hisobidan mablag'ni chiqarib tashlasa, bitta shirkatning mablag'i oshishi, 
boshqasinikining kamayishiga olib keladi. Agar shaxs, mulkdorning 
roziligisiz unga mukofot to'lamasdan mulkdan foydalansa, mukofot 
to'lanmasligi evaziga tejash kelib chiqadi.
Asossiz boyishning eng ko'p tarqalgan turi qo'lga kirituvchining 
o'ziga tegishli bo'lmagan mulkka ega bo'lishi tushuniladi. Bu shaklning

---

asosiy turi - jabrlanuvchining qo'lga kirituvchiga mulkiy foydaning 
berilishidir. Chunki taqdim etish asosida yotuvchi bitim yoki boshqa 
huquqiy asos bo'lmagan, yoki e’tirof etilmagan.
Rivojlangan tovar muomalasi sharoitida mualliflik, patent va boshqa 
huquqlarga daxl qilishlar kuzatilmoqda. Bunday xatoliklarga yo'l 
qo'yilganda noqonuniy foydalanuvchida ixtirolardan foydalanish, foydali 
modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, o'zganing xizmat va tijorat 
siri, mualliflik va muqobil huquqlarga mukofot to'lamaslik uchun litsenziya 
to'lovlarni amalga oshirmaganligi natijasida asossiz tejash paydo bo'ladi.

---