Materiallarining izohli bibliografiyasi

Holdsworth, Mary
. Turkestan..., – P.35 – 36. 
33
Allworth, Edward
. Central Asian Publishing and the Rise of Nationalism. – New 
York, 1965, – 
С
.10 – 14; 
Yazberdiyev, Almaz. 
Arap grafikasinde neshredilen 
turkmenche kitaplar. – Ashxabad, 1981, – B.22 – 27; 
Samojlovich, A.N. 
Materialy 
po sredneaziatsko-tureckoj literature. II: Hivinskie pridvornye knigohranilishha i 
knigopechatnja // Izvestija Akademii Nauk Turkmenskoj SSR, ser. Obshhestvennyh 
nauk. Vyp.1. 1981, – S.82. 
34
Xiva xoni // Tarjimon, 1896, 
№
26. 
35
Carrère d’Encausse, Hélène.
Islam and the Russian Empire. Reform and Revolution 
in Central Asia. (Comparative studies on Muslim societies; 8. Barbara D. Metcalf, 
Editor). – University of California Press, 1988, – P.86 – 89;
 Khan, Sarfraz
. The 
development of Muslim reformist (Jadid) political thought in the emirate of 
Bukhara, 1870-1924, with particular reference to the writings of Ahmad Donish and 
Abdal Rauf Fitrat. PhD Thesis, University of London, 1998, – P. 61, 188; 
Khalid, 
Adeeb. 
Printing..., – P.189. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
9 
“Masnaviy”sini ham chop qilgan.
36
Yuqorida nomi keltirilgan gazeta 
o‘quvchisining yana bir maktubida Buxoroda ochilgan bu bosmaxona 1885-yili 
yana “Haftiyak” kitobini hamda “Risolai odob” va “Risolai va’ziya” asarlarini 
ham chop qilganligi aytiladi. Bu safargi xabarda bosmaxonaning sohibi Mulla 
Ahmad, deb ko‘rsatilgan.
37
“Tarjumon” gazetasining 1886-yilgi sonlaridagi 
Buxorodan yuborilgan xabar va maktublarda 1885-yili Buxoroda Hoji Azimboy 
degan odam yana bir bosmaxona ochgan va bir necha kitoblar chop qilgani 
hamda 1886-yili yangi litografik bosmaxona tashkil qilinib, unda taqvim chop 
etilishi mo‘ljallangani haqidagi ma’lumotlarni ko‘rish mumkin.
38
Bu 
xabarlardan ko‘rinib turganidek, Buxoro hukumati taraqqiyot vositalarining 
mamlakatda rivoj topishiga u qadar to‘sqinlik qilmagan va bosma ishlari 
Buxoroda boshqa joylarga nisbatan ancha ilgarida bo‘lganligini ko‘rsatadi. 
Turli tadqiqotlardagi tahlillar Turkiston hududida chop etilgan mahalliy 
ahamiyatga molik asarlar savdosi matbaa paydo bo‘lgan vaqtdan boshlab 
keyingi ikki o‘n yillikda, ya‘ni 1880-1900-yillar oralig‘ida kitob bozorida o‘z 
o‘rnini mustahkamlashga erishganligini va 20-asrning boshlariga kelib esa 
hukmron mavqega o‘tganligini ko‘rsatadi. Bosma kitoblarning xalq orasida tez 
ommalashishiga noshirlarning o‘z mahsulotlarini qo‘lyozma kitoblar uslubida 
chiqarganlari asosiy sabablardan bir sifatida qaralishi mumkin.
39
1905-yili Manifest e’lon qilinishi ortidan so‘z erkinligiga erishgan 
imperiya musulmon xalqlari matbaachilikni tez rivojlantira boshladi. Ular 
an’anaviy kitoblar, asarlar hamda maktab darsliklari bilan bir qatorda gazeta 
ham chop qila boshladi. Shu davrdan boshlab matbaa musulmon xalqlari 
orasida yangi bosqichga ko‘tarildi. Matbaa xalq ongini o‘zgartirishga va yangi 
dunyoqarashga ega bo‘lgan qatlamning ajralib chiqishiga xizmat qildi. Buning 
natijasida esa, Rossiya imperiyasining turli burchaklarida bo‘lgani kabi 
Turkistonda ham milliy siyosiy elitaning shakllanishini boshlab berdi. 
* * * 
Umuman olib qaraganda, 19-asr so‘ngida Rossiya imperiyasi hududida 
istiqomat qilgan musulmon xalqlarining matbuotiga nazar tashlansa u qadar 
rang-baranglikni ko‘rish o‘ta mushkul. Rossiya imperiyasida turkiy tilda 
birinchilar qatorida 1879-yildan 1884-yilgacha Tiflisda chop etilgan matbuot 
organi “Ziyoi Kafkaziya” gazetasi hisoblanadi. Gazetaning noshir va 
muharrirlari aka-uka Hoji Said va Jalol Unsizodalar edi.
40
19-asrning 80-
yillarida Rossiya hududida turkiy tilda nashr qilingan gazetalar soni 5 ta edi. 
Ulardan birinchisi yuqorida zikr eilgan “Ziyoi Kafkaziya”, ikkinchisi 
36