Materiallarining izohli bibliografiyasi

“TARJIMON” VA TURKISTONDA MUSTAQIL 
MATBUOTNING SHAKLLANISHI 
XX asr Rossiya imperiyasi hududida istiqomat qiladigan xalqlar uchun 
bir qadar muvaffaqiyatli boshlandi. Rossiya Yaponiya bilan bo‘lgan urushda 
mag‘lubiyatga uchragach, ichki va tashqi kuchlarning bosimiga bardosh bera 
olmay qoldi. Imperiya ichkarisida siyosiy kurashlar avj ola boshladi va 
imperator 1905-yil oxiriga kelib barcha siyosiy kuch va guruhlarga erkinlik 
beruvchi Manifest e’lon qilishga majbur bo‘ldi. Manifestning asosiy 
nuqtalaridan biri so‘z erkinligini ta’min etdi. Bu imkoniyatdan foydalangan turli 
xalqlar va siyosiy qatlamlar o‘z matbuotlariga asos soldilar. Xususan, Turkiston 
milliy matbuotining yuzaga kelishida ham yuqoridagi Manifest asosiy turtki 
bo‘ldi. 
Turkiston milliy matbuoti haqida so‘z yuritishdan oldin uning 
shakllanishida va paydo bo‘lishida asosiy rollardan birini o‘ynagan Sharq 
musulmon matbaachiligi va matbuoti tarixiga bir nazar tashlash foydadan xoli 
bo‘lmaydi. 
* * * 
Islom dunyosida matbaachilik Yevropaga qaraganda ancha kech paydo 
bo‘ldi. Amerikalik tadqiqotchi Adeeb Khalid Elizabeth Eisensteinning 
Yevropada yuz bergan “matbaa inqilobi”
1
nazariyasini tahlil qilar ekan, unda 
bildirilgan asosiy fikrlarni inkor etadi va islom dunyosi “o‘zining asrlar 
davomida shakllangan (qo‘l)yozma an’anachiligiga ega bo‘lib, kitob san’ati 
juda yuqori saviyada rivojlangan edi. Shu sababli ham islom dunyosi 
matbaachilikni u qadar tez qabul qilmadi”, deb ta’kidlaydi.
2
Ayrim 
tadqiqotchilarga ko‘ra, diniy manbalar og‘zaki yoki yozma shaklda berilishi 
kerakligidan musulmon ulamosi matbaani “bid’at” hisoblagan
3
va matbaa Alloh 
kalomini taxqirlaydi
4
, deb qaragan. Lekin hech qaysi bir davrda ulamo 
muqaddas kalom ustidan to‘la o‘z nazoratini o‘rnata olmagan.
5
Islom dunyosida 
birinchi marta kitoblarni chop etishga oid fatvo 1727 yili Usmonli imperiyasi 
ulamosi tarafidan berildi. Lekin bu fatvo Qur’on va Hadis kitoblarini chop 
1