J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

“Ta’minlanmagan dollarlar” kontseptsiyasi
. Bu kontseptsiyaning mohiyati 
AQShning jahonda yirik qarzdor mamlakatga aylanishi bilan bog’liq. Ayni paytda, bunga 
dunyo mamlakatlarining to’lov balansidagi nomuvofiqliklar, eksport tovarlari 
raqobatbardoshligini saqlab turish uchun xorijiy valyuta zaxiralarini jamg’arish choralari 
ham sabab bo’lgan. Ushbu zaxiralar, o’z navbatida, AQSh g’aznachilik obligatsiyalari va 
boshqa qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilindi. 
Kontseptsiyaga muvofiq, o’zida AQSh dollaridagi aktivlarni yirik hajmda 
saqlovchi mamlakatlar ma’lum bir sabablarga ko’ra ularni olishni to’xtatishi yoki 
o’zlaridan soqit qilishlari oqibatida xalqaro moliya tizimida keng ko’lamli inqiroz avj 
olishi mumkin.
XX asrning 70-yillariga kelib Bretton-Vuds valyuta tizimi bekor qilingach, 
valyutalar hosilalari (derivagivlari) bilan birga o’zlarining oltin asosidan va ta’minotidan 
uzilib qoldi. Monetaristik g’oyalar (M.Fridmen va b.) asosiga qurilgan Yamayka valyuta 
tizimi moliya muassasalariga pulni bosish dastgohidan maksimal darajada foydalanish, 
valyuta derivativlari, elektron pullarni tashkil qilish, soxta kapital hisobiga yirik 
miqdordagi ta’minlanmagan dollarlarni va AQSh g’azna majburiyatlarini jahon moliya 
tizimiga kiritish imkonini berdi. Natijada jahon moliya tizimida qog’oz piramidasi, 
“moliyaviy ko’pik”, ya’ni “ta’minlanmagan dollarlar” shakllandi. O’z-o’zidan moliya 
sektori va iqtisodiyotning real sektori o’rtasidagi muvozanat buzildi, ya’ni uzilish yuz 
berdi.
“Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli” kontseptsiyasi.
Ushbu kontseptsiyaning 
asosida erkin bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi samarali tartibga sola olmasligi, davlat 
tomonidan tartibga solishning etarlicha emasligi kabi g’oyalar yotadi. Binobarin, bu 
kontseptsiyani 
qo’llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish, erkin bozor 
iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar. 
Global moliyaviy inqirozning yuzaga kelish sabablari, uning ko’lami va bu 
inqirozdan chiqish yo’llari borasida iqtisodchi olimlarning qarashlarida turli-tumanlikni 

---

43 
kuzatish mumkin. Biroq ularni umumiy qilib ikki guruhga ajratsa bo’ladi deb 
hisoblaymiz: 
a) erkin bozor tarafdorlari; 
b) davlat aralashuvini qo’llab-quvvatlovchilar. 
Ta’kidlash lozimki, global moliyaviy inqirozning chuqurlashuvi sharoitida 
davlatning aralashuvini qo’llab - quvvatlovchilar safi kengayib bormoqda. Ma’lumki, 
iqtisodiy beqarorlik sharoitida davlat aralashuvining zarurligi J.M.Keynsning “Bandlik, 
foiz va pulning umumiy nazariyasi” (General Theory) asarida asoslab berilgan edi.
3
Boshqacha aytganda, davlat iqtisodiy pasayish davrida, ya’ni iqtisodiyotda xususiy 
talabning etishmasligi sharoitida o’z xarajatlarini oshirish hisobiga tsiklik pasayishga 
qarshi fiskal siyosatni amalga oshirishi lozim.