J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

 
Mamlakat moliya bozori kontseptsiyasi va xalqaro kapital harakatining asosiy 
shakllari 
Xalqaro tadbirkorlik kapitali tadbirkorlik foydasini olish uchun chet elda bevosita 
va bilvosita mahsulotlar ishlab chiqarish uchun qo’yilgan mablag’lar hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitali esa muddatlilik, qaytarishlilik, to’lovlilik shartlari asosida, 
foiz ko’rinishida daromad olishni ta’minlovchi, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga 
chiqarilgan kapitalga aytiladi. Xalqaro ssuda kapitali chet el valyutasidagi depozitlar yoki 
Portfel 
investitsiyalar 
Qisqa muddatli
To’g’ridan-to’g’ri 
investitsiyalar 
O’rta va uzoq 
muddatli 
Хususiy kapital 
Rasmiy kapital 
Tadbirkorlik kapitali 
Ssuda kapitali 
Moliya bozorida investitsion strategiyani tanlash 
Moliya bozori kontseptsiyasi 

---

33 
chet elga bank depozitlari va boshqa qo’yilmalar, shuningdek kredit va qarzlar 
ko’rinishida bo’lishi mumkin. Statistikada ssuda kapitali ko’rinishidagi investitsiyalarni 
“boshqa investitsiyalar” sifatida aks etadi.
Tashqi kreditlar va depozitlarning hajmi bo’yicha rivojlangan mamlakatlar 
etakchilik qilib kelmoqda. Oxirgi o’n yillikda ularning hajmi uch barobardan ko’proqqa 
oshgan. Bunday kapitalning ¾ qismi banklar orqali xalqaro harakatga keladi. Xalqaro 
ssuda kapital harakatining asosiy elementlaridan yana biri xalqaro sindikatlashgan 
kreditlar
 
hisoblanib, ularng rivojlanishi tendentsiyasi xalqaro kredit va depozitlar bilan 
bir xil bo’lmoqda va jami xalqaro ssuda kapitali harakatidagi ulushi atigi 2%ni tashkil 
etmoqda. 
 
Rasmiy kapitalni xalqaro miqyosda ssuda kapitali tarzida tashkillashtirishning 
mamlakat iqtisodiyoti uchun afzallik taraflari kattadir. Ssuda kapitalining afzalligi foyda 
me’yori va qaytarilishida iqtisodiy risk darajasi kamligidir.
Xalqaro xususiy kapitalning tadbirkorlik kapitali sifatida qo’yishning afzalligi uni 
yuqori darajada foyda olishni ta’minlashida va foyda olish maqsadida tadbirkorlik 
kapitali mablag’lari elastikligi yuqoriligida namoyon bo’ladi. Tadbirkorlik kapitali 
investorga o’z mulkidan to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar va portfel investitsiyalar 
shaklida foyda olishni ta’minlaydi. Tadbirkorlik kapitali o’z navbatida to’rt xil: 
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, o’rta, uzoq muddatli hamda qisqa 
muddatli xalqaro kapital qo’yilmalar shaklida namoyon bo’ladi. 
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – mamlakatga uzoq muddatli iqtisodiy 
foydani ko’zlab qo’yilgan kapital bo’lib, u investorga kapital joylashtirilgan ob’ekt 
ustidan nazorat olib borishni ta’minlaydi. Bu odatda korxonaning 10 foizdan kam 
bo’lmagan aktsiyasi yoki ulushiga ega bo’lishni talab etadi.
Xalqaro portfel investitsiyalar – chet el qimmatli qog’ozlari (qarz majburiyatini va 
ulush munosabatini ifodalovchi qimmatli qog’ozlar va boshqalar)ga qo’yilgan kapital 
bo’lib, u investorga kapital joylashtirilgan ob’ekt ustidan real nazorat olib borish huquqini 
bermaydi. Odatda amaliyotda bunday investitsiyalar aktsiya, obligatsiya, veksel va 
boshqa qarz majburiyatini ifodalovchi qimmatli qog’ozlarning kichik paketi, shuningdek 

---

34 
ba’zan portfel investitsiyalardan alohida shakl kasb etuvchi qimmatli qog’ozlarning 
hosilalari ko’rinishida bo’lishi mumkin.
O’rta va uzoq muddatli xalqaro kapital qo’yilmalar – 1 yildan ko’p muddatga, qisqa 
muddatlilari esa 1 yilgacha bo’lgan kapital qo’yilmalarga aytiladi.
Xalqaro portfel investitsiyalar qisqa muddatli yuqori foyda olishni maqsad qiladi. 
Bunda investorning qimmatli qog’ozlar portfeli shakllantiriladi va investor uni 
boshqarish ya’ni portfelning foydasini maksimallashtirish hamda ushbu portfelning risk 
darajasini kamaytirish orqali o’ziga maksimal foydani ta’minlaydi.
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitali ham ikki xil ko’rinishda: o’rta, uzoq 
muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro kapital qo’yilmalar shaklida namoyon bo’ladi. 
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitalini qisqa muddatli tashkillashtirish afzal 
hisoblanadi. Ssuda kapitalini shartlari o’zgaruvchanlikka moyilligi kamligi uchun, 
mamlakatda iqtisodiy muhit o’zgara boshlasa, ushbu kapitalning iqtisodiy risk 
darajasining oshishi, uni qisqa muddatda tashkillashtirishni afzal qilib ko’rsatadi. 
Oxirgi o’n yillikda xalqaro kapital harakati tarkibida jiddiy o’zgarish yuz berdi. 
To’g’ridan – to’g’ri investitsiyalar miqdori o’sdi, undanda jadalroq sur’atda portfel 
investitsiyalar miqdori o’sdi. Kapitalni ssuda shaklida chiqarish miqdori 2004 yildan 
boshlab portfel investitsiyalar hajmidan ortib ketdi. 2008 yilda sodir bo’lgan inqirozning 
salbiy ta’siridan ko’proq xalqaro ssuda kapitallar bozori (boshqa investitsiyalar) aziyat 
chekdi. Jahonda to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalardan ko’ra, ssuda kapitali 
miqdorining ko’payishiga asosiy sabab xalqaro moliya bozorda arzon kreditlarga 
asoslanuvchi transmilliy jarayonlarning bo’lishidir. 
Mamlakatdan chetga chiqarilgan kapitallar xalqaro moliya bozori orqali dunyoning 
qolgan mamlakatlariga qayta taqsimlalandi. Xalqaro moliya bozori xalqaro kapitallarga 
bo’lgan talab va taklif shakllanadigan, baho beriladigan, jahon iqtisodiyotning moliya 
sektorida xalqaro moliyaviy aktivlar oldi-sotdi qilinadigan sohadir.