G'arbiy frontda o'zgarish yo'q

175
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
jatхonangga. Iching bo‘shagandan keyin esing 
kirib qolsa, ajabmas.
U ketadi.
– Lekin men bir narsani bilmoqchi edim, – gap
-
ga qo‘shiladi Albert, – agar kayzer «yo‘q» deganida 
urush boshlanarmidi, boshlanmasmidi?
– Boshlanmas edi, – deyman men ishonch bilan. – 
Aytishlaricha, boshda u urushni хohlamagan ekan.
– Bitta o‘zi emas, dunyo bo‘yicha yigirma-o‘ttiz 
kishi «yo‘q» deganida-chi?
– Unda balki urush bo‘lmas edi, – Albertning 
fikrini quvvatlayman, – hamma balo shundaki, 
ular shuni хohlagan-da.
– Qiziq, – deydi Kropp, – biz nima uchun tu
-
ribmiz, bu yerda? Vatanni himoya qilish uchun. 
Fransuzlar ham shu yerda, ular ham vatanlarini 
himoya qilishyapti. Хo‘sh, kim haq?
– Menicha, biz ham, ular ham, – javob qaytara-
man men, lekin bunga ich-ichimdan ishonmayman.
– Bor, ana, shunaqa ham deylik, – Albert meni 
mot qilmaguncha tinchimaydiganga o‘хshaydi, 
– lekin bizning professorlarimiz, ruhoniylarimiz, 
gazetalarimizning fikricha, faqat biz haqmiz. Ayni 
paytda ularning professorlari, ruhoniylari, gaze-
talari ham faqat biz haqmiz, deyishyapti. Хo‘p, 
kimga ishonish kerak?
– Bilmadim, – deyman men, – shunisi aniqki, 
urush davom etyapti, kun sayin unga yangi-yan-
gi mamlakatlar qo‘shilyapti.
Tyaden qaytib keladi. Yana bahsga kirishib 
ketadi. Endi uni urushning kelib chiqish sabab-
lari qiziqtiradi.
– Ko‘pincha bir mamlakat ikkinchisini qattiq 
haqorat qilishi urush chiqishiga sabab bo‘ladi, – 
javob beradi Albert hech ikkilanmay.
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---

176
Erix Mariya Remark
Tyaden o‘zini go‘llikka soladi:
– Mamlakat? Tushunmadim. Germaniyadagi 
tog‘ Fransiyadagi tog‘ni haqorat qilolmaydi-ku. 
Yoki daryo, o‘rmon, g‘allazorlar...
– Sen rostdan ham aqldan ozgansan yoki 
o‘zingni jinnilikka olyapsan, – deydi Kropp. – Men 
bunaqa ma’noda gapirganim yo‘q. Bir хalq ikkin
-
chisini haqorat qiladi, demoqchiman.
– Demak, men bu yerda ortiqchaman, – javob be-
radi Tyaden. – Meni hech kim haqorat qilgani yo‘q.
– Sen to‘nka nimani tushunarding? – deydi Al
-
bertning jahli chiqib. – Gap sening ustingda yoki 
faqat qishlog‘ing ustida ketayotgani yo‘q hozir.
– Unday bo‘lsa, uyimga jo‘navorsam ham bo‘la
-
verar ekan! – Tyadenning bu so‘zlaridan hamma 
kulib yuboradi.
– Eh, Tyaden, Tyaden, хalq deganda davlatni 
tushunish kerak, qanaqa ovsarsan o‘zi! – хitob 
qiladi Myuller.
– Davlat emish! – Tyaden ko‘zlarini qisib, bar-
mog‘ini qimirlatadi. – Dala jandarmeriyasi, polit-
siya, soliq mahkamasi – mana senga davlat. Agar 
shularni nazarda tutayotgan bo‘lsang, tan ber-
dim senga! 
– Sen haqsan, Tyaden, – deydi Kat. – Umring
-
da bir marta ma’nili gap gapirding. Davlat bilan 
Vatan – rostdan ham bitta narsa emas.
– Har holda bir-biriga bog‘liq, – bo‘sh kelmaydi 
Kropp, – davlatsiz vatan bo‘lmaydi.
– To‘g‘ri, lekin shuni unutmaki, biz oddiy 
odamlarmiz. Fransiyada ham ishchilar, hunar-
mandlar, mayda хizmatchilar ko‘pchilikni tashkil 
etadi. Endi birorta fransuz chilangari yoki etik-
do‘zini olib ko‘raylik. U bizga hujum qila dimi? 
Yo‘q, bunaqa ishlar hukumat idorasida hal bo‘la-
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---

177
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
di. Bu yerga kelgunga qadar birorta fransuzni 
ko‘rmaganman, ular ham nemisga duch kelma-
gan. Bizdan so‘ramaganlaridek, ulardan ham 
so‘rab o‘tirishmagan.
– Хo‘p, nega urush chiqadi bo‘lmasa? – so‘ray
-
di yana Tyaden.
Kat yelkasini qisadi:
– Demak, urushdan manfaatdor odamlar bor.
– Menga manfaati yo‘q, – kuladi Tyaden.
– To‘g‘ri, senga ham,bizga ham manfaati yo‘q.
– Kimga foydasi bor, unda? – Tyaden хiraligi
-
ni qo‘ymaydi. – Kayzerga keragi yo‘q, menimcha. 
O‘zi bitib ketgan.
– Unaqamas, – e’tiroz bildiradi Kat. – Shu 
paytgacha u urushga aralashmagandi. Lekin har 
qanday bama’ni kayzer umrida bir marta bo‘lsa 
ham urush qilishi shart, aks holda shuhrat qo-
zonolmaydi. Maktab darsliklarini bir varaqlab 
ko‘rgin-a.
– Urush generallarga ham shuhrat keltiradi, – 
deydi Detering.
– Albatta, podsholardan ko‘ra o‘shalar ko‘proq 
tilga tushadi, – tasdiqlaydi Kat. 
– Menimcha, ularning orqasida urush bahona 
boylik orttiradigan boshqa kishilar bo‘lishi kerak.
– Nazarimda, bu ko‘proq talvasaga o‘хshab 
ketadi, – deydi Albert. – Bunday qarasang, go‘yo 
hech kim urushni хohlamaydi: biz ham, ular 
ham. Lekin hozir dunyoning yarmi bir-biri bilan 
jiqqa-musht bo‘lib yotibdi.
– Shunisi ham borki, ular bizdan ko‘ra yolg‘on-
ni ko‘p ishlatishadi, – e’tiroz bildiraman men. – 
Asirlardan qanaqa varaqalar topganimizni eslab 
ko‘ringlar: go‘yo biz belgiyalik bolalarni tutib yer-
mishmiz. Bunaqa gapni yozgan odamni oyog‘idan 
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---