Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Tabiat resurslari va ulardan foydalanish. 
Insonning m oddiy m anfaati- 
ni qondirish u ch u n foydalanadigan tabiat obyektlari tabiiy yoki tabiat 
resurslari deb ataladi. Tabiiy resurslardan tashqari yana m oddiy resurslar: 
sanoat obyektlari, qurilish, transportlar, m ehnat resurslari ham bo'ladi.
Tabiiy resurslarga atm osfera, suv, o ‘simliklar, hayvonlar, tup ro q, yer 
osti boyliklari, energetik va boshqa resurslar kiradi.
Tabiat resurslari tiklanish va tiklanm aslik xususiyatlariga ko‘ra ikki gu- 
ruhga bo'linadilar: tiklanadigan va tiklanm aydigan. Bular orasida tugam ay- 
digan resurslar inson uchun k o ‘p xavf tu g ‘dirmaydi.
Yaqin yillarda yoki uzoq m uddat davrida tam om b o ‘ladigan resurslar 
tugaydigan resurslar deb ataladi. B unday resurslarga d astaw al yer osti 
boyliklari va tirik tabiat resurslari kiradi. Tugaydigan resurslar atam asi nis- 
biy m a’n o d a ishlatiladi, chunki qachonki olinadigan o ‘ljalar iqtisodiy 
sam arasiz holatiga kelib qolsa, un d a uni tugaydigan resurslar desa b o ‘ladi. 
M asalan, b a ’zi bir neft konlaridan 30 % neft qazib olinganda undan 
keyin foydalanish iqtisodiy sam arasiz b o ‘lib qoladi. Biroq hozirgi kunda 
yaratilgan ilg‘o r texnologiyalar yordam ida neft konlaridan 60—70 % gacha 
neft chiqarib olish m um kinligi m a ’lum. Boshqa bir holatlarda esa tabiiy 
resurslardan, ularning tam o m ila y o'qolib ketishigacha foydalansa b o ‘ladi. 
Jum ladan , b a ’zi bir hayvon va o ‘simlik turlari yoki ekosistem adan n o to ‘g ‘ri 
foydalanish natijasida ularni b utunlay yo‘qotish m um kin. Bunga Orol den- 
gizi, uning atrofidagi ekosistem a va undagi b a’zi bir hayvon va o ‘simlik 
turlarining yo'q o lib ketayotganligini misol qilib olish m um kin.
C heklanm aydigan darajada foydalanish imkoniyati b o ig a n resurslarga 
tugam aydigan resurslar deyiladi. C huno nchi, quyosh energiyasi, sham ol,
70

---

okean va dengiz suvlarining k o ‘tarilishi va qaytishi ana shunday resurslarga 
kiradi. Biroq bu m isolda ham tugam aydigan tush u n ch a nisbiy m a ’noda 
ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan har bir tugam aydigan resurslarning foy­
dalanish limiti bo ‘lib, undan ortiqcha foydalanilsa, tashqi m uhit uchun 
xavf tu g ‘ilishi m um kin. Aniq bir chegaradan ortiqroq quyosh energiya- 
sidan foydalanish yer atrofidagi muhit haroratini oshiradi va term odinam ik 
krizisga olib kelishi m um kin. Resurslar orasida suv alohida o 'rin n i egal- 
laydi. U ham vaqtincha b o'lsa ham tugaydigan resurslardan hisoblanadi, 
chunki m iqdor jihatidan u cheksiz, tugam asa ham , ifloslanish natijasida 
uning sifati buziladi. Y er yuzida suvning zahirasi o'zgarm aydi, biroq suv 
m uhit bo'lim lari (atm osfera, okean, quruqlik) orasida qayta taqsim lanib 
h a r xil shakllarda (suyuqlik, qattiqlik, m uz, bug1) aylanib yurishi m u m ­
kin.
Tabiiy resurslarning tugab borishi insoniyat o ldida tu rg an m u am - 
m olardan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda resurslardan foydalanish tem pi 
(tezligi) aholi sonining o'sishidan ziyodroq bo'lm oqda.
B .Skinner (1989) m a’lum otlariga qaraganda, hozirgi kunda aholining 
o'sishi yer yuzi bo'yicha 1,7 % ni tashkil etib, h ar 41 yilda u ikki m arta 
o rtib borm oqda. Oltin qazib olish 4 % bo'lib, u h ar 18 yilda ikki m arta 
o rtm oqda yoki mineral resurslarni qazib olish 7 % ga ko'payib u h ar 10 
yilda ikki m arta ko'paym oqda.
Tabiatda million yil m obaynida to'plangan yoqilg'i hozirgi kunda bir 
yilda yoqib tugatilm oqda. Hisoblarga ko'ra qazilm a yoqilg'ilaridan hozirgi 
kundagi foydalanish tem pi saqlab qolinsa, neft zahiralari yana 30—40 yil, 
gaz 40—45-yil, ko'm ir 70—80 yilga yetadi, xolos. Bu tabiiy resurslarning 
o 'm in i B.Skinner fikricha, quyosh energiyasi egallaydi.
O 'zbekiston mineral xom ashyo resurslariga boy bo 'lib , hozir ularning 
2700 dan ortiq konlari topilgan. U larning tarkibida 100 dan ortiq m ineral 
xom ashyolar mavjud b o 'lib , shulardan 60 xili h o zir qazib olinib xalq 
xo'jaligida ishlatilm oqda, 940 ta qazilm a boyliklar koni tekshirilgan bo 'lib, 
shundan 165 neft, gaz va kondensat konlari, 3 ta k o 'm ir koni, 36 ta 
rangli, kam uchraydigan va radiofaol m etallar koni, 36 ta qim m atli m etal- 
lar, 17 ta tog' ruda, 9 ta to g ' kimyoviy elem en tlar, 21 tovlanadigan 
xomashyosi va 495 ta har xil qurilish m ateriallari konlari tashkil etadi.
Ekspluatatsiyaga tayyorlangan barcha foydali qazilm alar zahirasining 
bahosi 1 trillion AQSh dollaridan ham ortiqdir.
U m um iy mineral xom ashyo zahiralari 3,5 trillion dollardan oshib ketadi.
O ltin, uran, mis, volfram , kaliy tuzlari, fosforitlar zahirasi bo 'y ich a 
O 'zbekiston dunyo m iqyosida yetakchi o 'rin n i egallaydi.
O 'z b e k is to n h u d u d in in g 60 % id a n e f t, g a z z a h ir a l a r i b o r.
71

---

0 ‘zbekistonning neft, gaz m intaqalariga U styurt, Buxoro, Xiva, Janubiy- 
G ‘arbiy H isor, Surxondaryo va F arg 'o n a hududlari kiradi.