Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Tuproqning ifloslanishi va uni toza saqlash. 
Ifloslanish tufayli tu p ro q ­
ning kimyoviy va biologik xususiyati o'zgaradi. Binobarin, m odda alm ashinu- 
vida buzilish ro ‘y beradi. H a r xil kasallik tarqatuvchi patogen m ikroorga- 
nizm lar tez k o ‘payadi. T uproq quyidagi om illar ta ’sirida ifloslanadi: sanoat 
va sh ah ar chiqindi axlatlari, kom m unikatsiya (gaz, n eft’, suv quvurlar, 
elektr kabellari va issiqlik quvurlari, transport vositalari, oqava suvlar va 
boshqalar). H ozir dunyoda shaharlar aholisi o ‘rta hisobda yiliga 2 trillion 
kg yoki jo n boshiga 400 kg axlat chiqarib tashlam oqda. Agar dunyo b o ‘yicha 
chiqarib tashlanayotgan axlat va sanoat chiqindilarini quruqlik yuziga yoysak 
15 yil ichida uning qalinligi 5 m etrga yetadi. Shunday qilib, agar shahar 
axlati va sanoat chiqindilari (sim ob, m argim ush, mis, q o ‘rg‘oshin, rux, 
ftor, m arganes kabi zaharli kimyoviy m oddalar va maishiy kom m unal 
chiqindilari) tashlangan yerlarda tezlik bilan sanitariya zonalari tashkil 
qilinib, oldi olinm asa, o ‘sha joy lar tuprog'i o ‘ta ifloslanib tabiiy holda 
to zalan a olm aydi.
C h u n k i tu p ro q d a kim y o v iy va organ ik m o d d a la r m iq d o ri o rtib
m ikroorganizm lar, ayniqsa, patogen m ikroorganizm lar k o ‘payib ketadi.
M a ’lumotla^ga ko‘ra, 1 ga to za tuproqda 16—150 ming bakteriya mavjud 
b o ‘lsa, 1 ga ifloslangan tu p ro q d a 1 m lrdgacha m ikroblar borligi m a’lum. 
N atijada tu p ro q ifloslanib h ar xil yuqum li kasalliklarni, ju m lad an , stolb- 
nyak, sibir kuydirgisi, gangrena, ichburug1, vabo, ichburug1 tifi, sil kasal- 
ligini tarqatuvchi m anbaga aylanadi.
Iflo slan g an tu p ro q d a m avjud b o ‘lgan zararli va za h arli kim yoviy 
elem entlar u yerda o ‘sgan o'sim lik orqali chorva mollariga, m ollardan (sutini 
ichish, go'shtini iste’mol qilish tufayli) esa kishilarga o ‘tishi m um kin.
68

---

T uproq issiqlik elektr stansiyalaridan chiqqan kul va shlaklar, tog‘-kon 
chiqindilari (nokerak jinslar) bilan ham ifloslanadi.
M asalan, faqat M D H (sobiq ittifoq) davlatlarida elektr stansiyasidan 
chiqarib tashlangan kul va shlaklarning miqdori 1 m lrd km kub b o ‘lib, 
140 m ing gektar m aydonni ishg‘ol qiladi. Bu kul va shlaklarni elektr 
stansiyalaridan chiqarib tashlash uchun esa 120—150 m ln. so ‘m sarflanadi.
Y er yuzasida har xil injenerlik kom m unikatsiya (gaz, suv, neft, issiqlik 
kanalizatsiya quvurlari, elektr, telefon kabellari va boshqalar) quvurlarini 
yotqizish tuproq holatiga salbiy t a ’sir etib, tuproqdagi biologik jarayo n- 
larni buzadi va ifloslanadi. C hunki o ‘sha yotqizilgan kabellar atrofidagi 
tu p ro q tarkibini buzadi, tuproqdagi m ikroorganizm lar nobud b o ‘ladi, 
o'sim liklar quriy boshlaydi.
M a’lum otlarga ko'ra, gaz quvurlari atrofdagi 100 m ga tu proq ni zahar- 
lasa, issiqlik quvurlari 24 m gacha bo'lgan polosada tup ro qn i quritib, suv 
rejimini buzib, tuproqdagi m ikroorganizm larning o'lishiga, o'sim liklarning 
qurishiga olib keladi.
T uproqning ifloslanishida m ineral o 'g 'itla r, zaharli xim ikatlar (pestit- 
sidlar) ham ishtirok etadi. Bu zaharli xim ikatlar tu p ro q d a uzoq vaqt 
saqlanib, o 'z xususiyatini o'zgartirm asdan to 'p lan ib qoladi. O qibatda tu p ­
roqni zaharlaydi. Undagi m ikroorganizm larga salbiy t a ’sir etib ularning 
qirilib ketishiga olib keladi. Zaharli xim ikatlarning qoldiqlari suv, oziq- 
ovqat orqali insonga ham o 'tib , uning salom atligi uch un xavf tug'dirishi 
m um kin. Tuproqning radioaktiv m o ddalar bilan ifloslanishi ju d a xavflidir. 
So'nggi yillarda dunyoning b ir q ato r m am lakatlarida radioaktiv m od- 
dalardan foydalanish (tinchlik m aqsadlarida) oqibatida geografik m uhit, 
jum ladan, tuproq ifloslanib borm oqda.
Radioaktiv m oddalarni qazish, tashish va ishlatish davrida, AES lam ing 
avariyaga uchrashi natijasida radioaktivlashgan ju d a m ayda chang zar- 
rachalari atm osferaga ko'tarilib, so 'ngra yom g'ir bilan yoki o 'z i yerga, 
tuproqqa tushib uni zaharlaydi.
Tuproqni injenerlik kom m unikatsiya ta ’sirida ifloslanishidan saqlashda 
quyidagilarga am al qilish lozim:
— yer osti injenerlik kom m unikatsiya qurilishlarida quvurlar va kabel­
lar yotqizish qoidalariga to 'liq rioya qilish lozim;
— har xil quvur va kabellar yotqizilayotganda ekologik zonaning kengli- 
giga rioya qilish zarur;
— injenerlik, kom m unikatsiya quvurlari, har xil kabellar maxsus tunnel 
qazilib, o 'sh a tunnel orqali o'tkazilishi lozim. Bu tadbiriy ishlar amalga 
oshirilsa, birinchidan, tuproq ifloslanm aydi, ikkinchidan, o 'sh a k o m m u ­
nikatsiya quvur va kabellarining ishlashi ustidan nazorat qilish osonlashadi.
69

---

K o‘pincha yuqori hosil olish u ch u n bo'lgan harakatlarda zararkunanda 
hasharotlar^a va begona o ‘tlarga qarshi kurashishda o ‘g ‘itlar h am da zaharli 
xim ikatlar haddan tashqari k o ‘p ishlatiladi, natijada ekinlar ularni yaxshi 
o ‘zlashtira olm aydi va oqibatda ularning bir qismi tuproqda to ‘planib qolib 
uni ifloslaydi.
T up ro qning zaharli xim ikatlar, ayniqsa, defoliantlar, insektitsidlar, 
fungitsidlar bilan ifloslanishidan saqlashda, zararli hasharotlarga, begona 
o ‘tlarga qarshi kurashda va o'sim liklar bargini tozalashdan zaharsiz kishi 
salom atligiga zarar yetkazm aydigan xim ikatlar ishlab chiqarish yoki q ar­
shi kurashishda biologik usullarni q o ‘llash juda katta aham iyatga ega.
T uproqni radiofaol m oddalar bilan ifloslanishdan saqlash uch un atom
va vodorod bom balarini havoda, yerda, yer ostida va suvda sinashni m an 
etish lozim. Radioaktiv m oddalam i qazish, tashish, ishlatish va chiqindilar- 
ni saqlashda uni atrof-m uhit ifloslanm aydigan darajaga erishish, AES lar- 
ni talofatsiz ishlatishni ta ’m inlash lozim.