Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1.Baratov P. Y erb ilim i va o'lkashunoslik. —T oshkent. “ 0 ‘q itu v ch i“ nashriyo-
ti, 1990. 133—145-betIar.
2 .Baratov P. Tabiatni m uhofaza qilish. — T oshkent. “ 0 ‘q itu vch i“ nashriyoti,
1991. 7 2 - 7 4 , 8 0 - 8 5 , 105—108-betlar.
3.R ahm atullaev A ., M amajanov R .I. Z arafshon daryosi sifat o'zgarishlari.
“ O 'zbekistonning ekologik m uam m olari“ K onf. materiallari to 'p la m i” , — Sam ar­
qand. 1998. 103—107-betlar.
V B O B . LITOSFERA
Litosfera va uning qismlari
Bizga m a ’lum ki, yer kurrasi uch qism dan, ya’ni ichki yadro qism i, 
m antiya, yer po'stidan tashkil topgan.
Yer m antiyasining yuqori qismi qattiq b o ‘lib, uning qalinligi okean 
tagida 40 km dan, quruqlik tagidan 120 km gacha boradi. Bu qattiq qatlam
astinosfera deb ataladi.
Yer kurrasining eng ustki qism ini qoplagan yer p o ‘sti asosan qattiq 
holdagi to g ‘ jinslaridan iborat. U ning qalinligi okean tagidan 5—10 km 
bo ‘lsa, quruqlik tagidan 30—80 kmni tashkil qiladi.
M antiyaning qattiq holatda bo'lgan yuqori qismi va yer po 'sti birgalik- 
da litosferani hosil qiladi.Litosferaning qalinligi okean tagida 50 km dan, 
quruqlikda 200 km gacha bo'ladi.
L ito sfe ra n i ta sh k il etg an jin s la r n in g kim y oviy x o ssalari yaxshi 
o'rganilm agan. Faqat uning ustki qismi yer po'stlog'i o zm i-k o 'p m i tek- 
shirilgan. A.P.Vinogradovning yozishicha, yer po'stlog'i kislorod (47,2 %), 
k rem n iy (2 7 —60 % ), aly u m in iy (1 8 ,6 0 % ), te m ir (5,1 % ), kalsiy 
(3,60 %), m agniy (2,1 %), vodorod (0,15 %) kabilardan tashkil topgan, 
qolgan 0,21 % esa M endeleyev davriy sistem asidagi b o sh q a b arch a 
elem entlarga to 'g 'ri keladi.
Kishilik jamiyatining butun hayoti litosfera yuzasida u bilan o'zaro aloqada 
sodir bo'ladi. Litosfera uzoq vaqt davom etgan geologik jarayonlar ta ’sirida 
vujudga kelgan magmatik, cho'kindi va m etam orfik jinslarning yig'indisidan 
tashkil topgan. Litosferaning ustki qismi yer po'sti m aterik va okean tip li 
bo'lib ular bir-biridan farqlanadi.M ateriktipli yer po'sti uch qatlam li yot- 
qiziqdan — cho'kindi, granitli m etam orfik va bazalt kabi jinslardan tashkil
63

---

topgan bo'lib, o ‘rtacha zichligi 2,65 g/sm kub.Shu sababli okean tipli yer 
p o ‘sti ustidan ko'tarilib (suzib) turadi.
M aterik tip li yer p o ‘sti litosferadagi eng qadim iy vujudga kelgan jin s­
lar b o ‘lib, yoshi 3,0 m lrd yil hisoblanadi.O kean tip li yer p o ‘sti qatlam li 
b o ‘lib, asosan bazaltli jinslardan tashkil topgan b o ‘lib, (o 'rta c h a zichligi 
2,85 g /sm kub), uning ustini esa, yupqa (qalinligi 0 ,6 —1,0 km %) ch o ‘kindi 
jinslar qoplab olgan.G ranitli qatlam esa um um an o'zgarm aydi.
O kean tip li yer p o ‘stidagi ch o'k indi jinslar nisbatan yosh hisoblanib, 
100—150 m ln. yilni tashkil etadi.
S hu nd ay qilib, litosferani tashkil etuvchi jinslar orasida eng k o ‘p ta r- 
qalgani m agm atik va m etam orfik yo‘l bilan vujudga kelgan yotqiziqlar 
hisoblanib, butun yer p o ‘stidagi yotqiziqlarning 90 % ini tashkil qiladi. 
Lekin geografik qobiq u ch u n aham iyatlisi litosferaning eng ustki qism ini 
qoplagan va uncha qalin b o ‘lm agan o 'rtach a qalinligi 2,2 km. ch o'kin di 
jinslardir. C hunki geografik qobiqdagi barcha d in a m ik ja ra y o n la ro ‘sha jins- 
larda sodir b o'ladi ham da u bilan havo, suv va tirik organizm uzviy kontak- 
td a b o ‘lib, turli xil geografik jarayon larda faol ishtirok etadi.