Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi


Yer kurrasining qobiqlari



Download 5,21 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/133
Sana13.07.2022
Hajmi5,21 Mb.
#788001
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   133
Bog'liq
Hozirgi-zamon-tabiiy-fanlar-konsepsiyasi.Хамидов

Yer kurrasining qobiqlari. 
Y e r k u rra sin in g insoniyat faoliyatida m u h im
39


a h a m iy a tg a ega b o ‘lgan tashqi va ichki qismlari a lo h id a qobiqlarga b o ‘lib 
o ‘rganiladi. Y e r 4 ta q o b iq d a n , y a ’ni atm osfera, gidrosfera, litosfera h a m - 
d a b io sfe ra d a n tashkil topgan. A tm o sfera Yer kurrasini o ‘rab turgan havo 
q o b ig 'id a n iborat b o ‘lib, u havo q o b ig ‘i degan m a ’no n i anglatadi. A tm os- 
ferada havo Y e r sirtidan b a lan d lik k a ko'tarilgan sari siyraklashib boradi.
Y e r y u zin in g katta qism ini suv egallagan. U n d a n tashqari, Y er kur- 
rasining qutblarini qoplab olgan muzliklar, tog‘ tepalaridagi qorlar, havodagi 
suv b u g ‘lari, b a rc h a turdagi y o g 'in la r Yerning suv q o b ig ‘ini (gidrosfera- 
ni) tashkil etadi. Yer kurrasini tashkil etgan suv q o b ig ‘i gidrosfera deb 
ataladi.
Y er m an tiy asin in g yuqori qismi va Y er p o ‘sti b o s h q a q a tlam larg a nis- 
b a ta n en g q a ttig ‘idir. Yer m a n tiy a sin in g qattiq holatdagi yuqori qism idan 
h a m d a Y e r p o 's ti d a n tashkil to p g a n qobiq litosfera d e b ataladi. Litosfera 
“tosh q o b ig ‘i“ degan m a ’n o n i bildiradi.
K u rra m iz n in g tirik o r g a n iz m la r yashaydigan qismi h a m a lo h id a qobiq 
sifatida qaraladi. Yer kurrasining Atm osfera va Litosferadagi tirik o rganizm ­
la r y ash ay d ig an qismlari b irgalikda Biosferani hosil qiladi. Bu “ hayot 
q o b ig ‘i“ d eg an m a ’noni bildiradi.
Atm osfera va uning tarkibi. 
P la n e ta m iz n i o ‘rab olgan havo qobig'iga 
a tm o sfe ra (atm o sfera — y u n o n c h a yerning “b u g ‘ q a tla m i“ d eg an m a ’noni 
bildiradi) deyiladi. A tm o sfe ra n in g qalinligi 3000 km ga yetadi. A tm os- 
feraning massasi esa g idrosferaning massasidan 100 m arta, litosferaning 
m assasidan 1000 m arta k a m b o ‘lib, 5*15*1015 to n n a g a yetadi.
A tm o s fe ra p la n e ta m iz u c h u n , ayniqsa, biosferadagi jonli organ izm - 
larning nafas olishi u c h u n k a tta ah am iy atg a ega. B ulardan tashqari yerning 
havo q o b ig ‘i p la n e ta m iz yuzasini kunduzi qattiq qizib k etish d an , kechasi 
esa sovib k e tis h d a n saqlovchi g o ‘yoki bir k o ‘rpa vazifasini o ‘taydi. A tm o s ­
fera, s h u n in g d e k , Y erni k o s m o s d a n keladigan k o ‘plab m e te o ritla rd a n
saqlaydi: m e te o r itla r a tm o s f e r a d a qizib yonib ketib, yerga yetib kelolmaydi.
A tm o sfe ra (Yer yuzasi y a q in id a ) asosan azot (78,08 %) va kislorod 
(20,95 %) d a n iborat b o ‘lib, u n d a oz m iq d o rd a arg o n (0,93 % ), karbonat 
a n g id r id (0 ,0 0 3 % ), geliy, n e o n , k s e n o n , k r i p t o n , v o d o r o d , o z o n , 
a m m i a k , yod va b o sh q a g a z la r (0,01 %) bor.
A tm o s fe ra tarkibidagi g a z la r ichida kislorod ju d a k atta a h a m iy a tg a ega. 
U barch a tirik organizmlarga nafas olish u chun kerak. A tm osferada taxminan 
1015 t o n n a kislorod bor. U o rg a n iz m la rn i hosil qiluvchi oqsil, yog‘, ug- 
levodlar tarkibiga kiradi. O r g a n iz m la r hayot kechirish u c h u n z a r u r b o ‘lgan 
e nergiyani oksidlash hisobiga oladi. T ab iatd a o ‘sim liklar sarflangan kis­
lorod o ‘rnini t o l d i r i b turadi. A tm o sfe ra d a azot, kislorod aralashm asi rolini 
o ‘y n a b , oksidlanish s u r ’atini va b in o b a rin , biologik ja ray o n larn i tartibga
40


0,8 1 0 й j; 
1.510
5,510
8,010'
solib tu rad i. K arbonat angidrid gazi ta b iatd a k atta a h a m iy a tg a ega b o ‘lib, u 
yashil o ‘sim liklarning oziqlanishi u c h u n zarurdir. S h u n in g d e k , u Y e r-n in g
issiqlik balansini tartibga solib turadi. Raketa, s u n ’iy y o ‘ld osh y o rd a m id a va 
kosm onavtlam ing olib boi^gan kuzatishlaridan m a ’lum boMdiki, atm osferaning 
100 k m g a c h a baland b o ‘lgan q ism id a h a m u ning tark ib i (suv b u g ‘lari va 
a z o tn in g m iq d o ri oshib borishini hisobga o lm a g a n d a ) y u q o r id a qayd qil- 
in gan g a z la rd a n iboratdir. A tm osfera massasida 0 ,2 —4 ,0 % g a c h a suv b u g ‘i 
b o ‘lib, sh u n i 10 d a n 9 qismi 5 k m b alan d lik k ach a b o ‘lgan pastki qism ida 
uchraydi.
1000— 1200 km b alandlikda a tm o sfe ra asosan kislo ro d va a z o td a n , 
u n d a n y u q o rid a 2500 km g a c h a b o ‘lgan qism ida geliy g a z id a n , 2500 km 
d a n y u q o r id a esa eng yengil g a z —v o d o ro d d a n iborat.
A tm o s fe ra n in g quyi tarkibida bu g azlard an tashqari h a r xil y o 'lla r bilan 
vujudga kelgan zarrach alar a e ro z o lla r (tu - 
tu n , c h a n g - t o ‘zo n va yemirilishdan vujudga 
kelgan z a rra ch a la r, vulqon k o ‘li, radioak- 
tiv m o d d a la r ) h a m bor.
A tm o sfera bir-biridan gazlarning tarkibi, 
zichligi, h arorati jihatidan farqlanuvchi 5 ta 
asosiy q a tla m g a va 4 ta o ‘tkinchi q atla m g a
(p au zag a) b o ‘linadi.
1. 
T ro p o sfe ra (tropos - y u n o n c h a buril- 
ish, o ‘zgarish d em akdir) atm o sferan in g eng 
pastki, quyi qism i, uning balandligi qutbiy 
kengliklarda 8—10 km , o ‘rtach a kengliklar 
ustida 11 — 12 km , ekvator u stida h a tto 16—
18 km . B u tu n atm osfera massasining 80 % 
qismi troposferada joylashgan. Atm osferada- 
gi suv b u g ‘larining deyarli h a m m a s i shu 
qism da joylashgan. Tropo-sferada havo zich 
b o ‘lib, b u lu tla r, yog‘inlar, s h a m o lla r v u ­
judga keladi va shu jih a td a n u Y e r yuzasi 
u c h u n ju d a m u h im aham iyat kasb etadi.
T ro p o s f e r a d a havo harorati h a r 100 m e tr
yuq o rig a k o 'ta rilg a n sari o 'r t a h iso b d a 0,6 
°C sovib boradi. Natijada troposferaning yu- 
qori c h e g a ra s id a harorat e k v ato r ustida —
+ 6 5 ", s h im o liy q u tb ustida —4 5 —50 °C 
sovuq b o ‘ladi.
T r o p o p a u z a troposfera bilan stratosfera
280,0
1013,3
41


orasidagi z o n a b o'lib, troposferaga o'x shaydi, lekin eng yuqori qism id a suv 
bug'lari k a m b o 'lib , gazlar siyraklasha boradi, harorat past b o 'lib , —72 °C 
ga yetadi.
Stratosfera a tm osferaning 50—60 k m balandlikkacha b o 'lg a n qismi, u 
b u tu n a tm o s fe ra massasining 10 % ni tashkil etadi. Stratosferada havo 
siyrak u aso san troposferadagi g azlard an iborat b o 'ls a -d a , lekin u n d a azon 
gazining m iqdori ko'p roq. Stratosferaning quyi qismi harorat y ozda ekvator 
ustida — 70 °, q u tb la r ustida — 56 0 ga pasayadi, lekin 35—55 k m baland- 
likda h a ro ra t ko'tariladi va + 1 0 °C, —35 °C ga yetadi. Bu q a tla m d a tezligi 
soatiga 340 k m ga yetadigan s h a m o lla r h a m bo'lib turadi.
S tra to p a u z a stratosfera bilan m ezosfera orasidagi o 'tk in c h i bo'lib, bu 
yerda havo siyraklashgan, h a ro ra t esa ko'tarilib 0 "C atrofida bo 'lad i.
3. M ezo sfera a tm o sferan in g 50—60 km dan 80—85 km g a c h a bo'lgan 
qismini egallaydi. Bu q a tla m d a h av o bosim i kam , havo Y er yuzasiga nis- 
b atan 200 m a r ta siyrak, haro rat esa y a n a past: — 60—80 °C
M e z o p a u z a m ezosfera bilan te rm o s fe ra o'rtasidagi qatlam .
4. T e rm o s fe ra (ionosfera) a tm o sfe ra n in g 8 0 - 8 5 k m d a n 900 km gacha 
b o 'lg a n yuqori qismidir, bu qavat h a m asosan m olekula holatidagi azot va 
kislo ro d d an iborat. Lekin te r m o s fe ra d a quyosh radiatsiyasining qisqa (0,3 
m k h a m kalta) to'lqinli nurlari va ko sm ik nurlar t a ’sirida kislorod va azot 
m o lekulalari ato m larg a ajraladi va elek tro n bilan zaryadlanib, ionlashgan 
bo'ladi. Bu q a tla m n in g a h a m iy a ti sh u n d a k i, u radio to 'l q in la rin i Yerga bir 
n e c h a b o r qaytaradi va radio to 'lq in la rin in g Yer sharini aylanib chiqishga 
h a m d a bu to 'lq in la rn i radiostansiyalarning oson qabul qilishiga im kon 
beradi. Bu sferada ion k o 'p bo'lganligi u c h u n ionosfera h a m deb ataladi. 
lo n o s f e r a d a n balandlashgan sari haro rat orta boradi. A gar 90 km baland- 
likda h a r o r a t 90 UC bo 'lsa, 400 k m da kunduzi 2000 ()C , kechasi esa 
1500—1900 °C, q uyoshning m in im a l faol yillari esa harorat kunduzi 1200— 
1400 °C, kechasi 750—1000 "C g a c h a bo'ladi.
T e r m o p a u z a — bu a tm o sfe ra bilan ekzosfera orasidagi oraliq zonadir.
5. Ekzosfera - a tm osferaning 900 km dan 2 0 0 0 - 3 0 0 0 km gacha bo'lgan 
eng yuqori qismi. Bu qavat yaxshi o'rganilm agan. Biroq uchirilgan raketalar, 
yo 'ld o sh lard a n olingan m a ’lum otlarga asoslanib, bu sferada harorat 2000"ga 
yetsa kerak d e b faraz qilish m u m k in . Atm osfera q u y o sh n in g ultrabinafsha 
va qisqa to 'l q in li radiatsiyalarini yutib tu rishidan tashqari, Y e r sharining 
iq lim ini vujudga keltiruvchi om ildir.

Download 5,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   133




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish