Yer yuzasidan atmosferaga kelib tushayotgan uglevodorodlar bir qator kimyoviy reaksiyalarga kirishib, oxii^i bosqichida uglerod oksidi CO ning hosil bolishiga olib keladi. Uglevodorodlardan eng oddiysi metan gazi b o iib u botqoqlardan, ruda koniaridan va tabiiy gaz tarkibida havoga kelib tushadi. Reaksion qobiliyati past bo‘lgani uchun u atmosferada uzoq vaqt davomida saqlanib turishi mumkin. Shuning uchun ham m etan troposferadan diffuziya jarayonlari natijasida stratosferaga kolariladi. Metan gazining troposfera va stratosfera sharoitida kimyoviy o‘zgarishlari asosan, bir xil bolsada, ammo fotokimyoviy oksidlanishning boshlangich bosqichlari balandlikka bogiiqdir: I) Yuqori stratosferada uzunligi 160 nm dan kichik boigan ultrabinafsha nurlar ta’sirida fotoliz jarayonlari amalga oshadi:
M etan va uning gomologlarining troposferadagi fotokimyoviy oksidlanishi asosan radikalli mexanizm bo‘yicha amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda hosil bo ig an metil radikaU kislorod molekulasi bilan reaksiyaga kirishib metilperoksid radikalini hosil qiladi:
N urianishning tabiiy m anbalariga kosmik nurianish va Yer tarkibidagi radioaktiv m anbalar kiradi. Kosmik nurlanish ikki xil b o iish i m um kin — galaktik nurianish va quyosh nurlanishi. Yer yuzasiga kelib tushayotgan gaiaktik nurlanishning tarkibi quyidagicha:
1) 90% — protoniar;
2) 7% — a-zarralar;
3) 1% — geliydan og‘ir b o ig a n elem entlam ing yadrolari.
Galaktik nurlanishning energiyasi I0 ‘^ MeV ga teng.
Quyosh nurlanishning energiyasi kam roq b o iib , u lO'^ M eV ga
tengdir. Quyosh nurlanishi quyoshdagi amalga oshirilayotgan xrom osfer
portlash jarayonlariga bogiiq b o iib , uning quw ati vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turadi. Quyosh nurlanishning asosiy qismi o g ir elementlardan tashkil topgan. Atmosferaning yuqori qavatlariga kelib tushgan kosmik nurlanish birlamchi nurianish deyiladi. Atmosferani kesib olish jarayoni natijasida u qayta - qayta atmosferadagi moddalar bilan reaksiyaga kirishib tarkibi o‘zgaradi. Masalan, protoniar atmosferada toliq sarflanib ketadi.
Dengiz sathidagi kuzatilayotgan nurlanish esa ikkilam chi nurlanishdeyiladi. Yer tarkibidagi radioaktiv m anbalarga uchta tabiiy radioaktiv qatorni hosil qiluvchi va yarim yemirilish davri katta b o ig an elem entlar kiradi.
B u^9oTh, ^92U va^qfU elem en tlarid ir (bu elem entarning yarim
yemirilish davri Т,,^ —U ^IO “* yil, 7*10“ yil va 4,5*10'' yilga tengdir).
Bundan tashqari, tabiatda (Т,^^ =1,26-10'" yil) va m bidiy "^Rb (T,^
2 =1,26-10'® yil) izotoplari ham mavjud b o iib , ulam ing parchalanishi
natijasida bir qator uzoq va qisqa vaqt yashaydigan radionuklidlar
hosil b o iad i. H ar bir radioaktiv q ato r m a’lum radioaktiv nuklididan
boshlanib, m alu m nuklid bilan tugaydi.
M asalan, 1 tonna tabiiy uran tarkibida 0,36 g Ra va 1,3-1 0 '^ g238p^
nuklidiari boriigi aniqlangan.
Yadro energetikasida asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladigan uran
tabiatda juda keng tarqalgan elem entdir. Uning yer qatlamidagi o‘rtachamiqdori 1,3* 10'’ % ni tashkil qiladi. Tabiatda uchraydigan uran asosanuchta izotop - ” 8U (99,275%), ^3sy(o,72%) va ^«U (0,0054% )lardantashkil topgan b o iib , bu izotoplarning hammasi radioaktiv xususiyatlarga ega. Radionuklidlarning parchalanishida zarralarning kinetik energiyasi bilan birga issiqlik energiyasi ham ajralib chiqadi. Masalan, tabiiy radionuklidlarning yemirilishida quyidagi miqdorda solishtirma issiqlik
hosil boladi: N urlanishning asosiy qism ini Y er aholisi tabiiy m anbalardan qabul qiladi. N urlanish usuli 2 xil b o ‘lishi mumkin: 1-tashqi usul; bunda radioaktiv moddalar organizm ni tashqaridan nurlantiradi. 2-ichki usul; bunda radioaktiv m oddalar organizm ga havo, suv yoki oziq-ovqat bilan kiradi.
