Qaraqa-2014-128-bet

§25. Birgelkili yekinshi da’rejeli ag’zalar
Birgelkili ani’qlawi’sh.
Zat ha’m zatli’q ma’nidegi
so’zlerdin’ yeki yamasa bir tu’rdegi birneshe belgilerin
bildiretug’i’n so’zlerge 
birgelkili ani’qlawi’sh
delinedi: 
At
jaqli’, sari’ si’nli’, qoy ko’zli, worta boyli’
qi’z tusi’nan
wo’tip barati’rg’ani’n Abatti’n’ ko’zi shaldi’. 
(T.Q.)
Ti’n’
ha’m partaw jerlerdi wo’zlestiriw xalqi’mi’zdi’n’ ma’rtlik
isi boldi’. 
(Gazetadan)

---

69
Ani’qlawi’shti’n’ yeki tu’ri de — jupkerlesiwshi ha’m
izafetlik ani’qlawi’shlar birgelkili boli’p keledi: Ashi’lg’an
yesikten 
toli’q deneli,
qoy ko’zli, jasi’ qi’rqtan wo’tken
birew
kirip keledi. 
(W.A.) 
Qazaqstanni’n’, Uraldi’n’, Sibirdin’,
Povoljyenin’
buri’nlari’ adam turmag’an ken’ dalalari’nda
wonlag’an
ha’m 
ju’zlegen
posyolkalar payda boldi’.
(Gazetadan)
2. Birgelkili toli’qlawi’sh.
Is-ha’reketti (bayanlawi’shti’)
zatli’q ma’nide tu’sindiretug’i’n ten’ ma’nili yeki yamasa
birneshe so’zlerdin’ dizbegine birgelkili toli’qlawi’sh delinedi.
Birgelkili toli’qlawi’shlar morfologiyali’q bildiriliwi
jag’i’nan bir tu’rli seplik qosi’mtali’ ha’m tirkewishli
qollani’ladi’: Ayqi’z buri’n sholanda islep ju’rgen 
yer
ha’m
hayal-qi’zlardi’ 
wo’zine tartti’. 
(A.B.) 
Ha’rkim wo’z awi’li’
menen, 
topari’ menen, shan’lag’i’ menen 
woylassi’n. 
(T.Q.)
3. Birgelkili pi’si’qlawi’sh. 
Is-ha’reketti wori’n, waqi’t,
si’n, mug’dar-da’reje t.b. ma’nilerde si’patlaytug’i’n yeki
yamasa birneshe ten’ ma’nili so’zlerdin’ dizbegine 
birgelkili
pi’si’qlawi’sh
delinedi. Birgelkili pi’si’qlawi’shlar wo’z ara
sanaw intonaciyasi’, da’nekerler arqali’ baylani’si’p, u’tir
arqali’ bo’linip jazi’ladi’: Wol ha’r ku’ni azanda, tu’ste,
keshte, mallarg’a rejim menen wot saladi’.
(J.S.) 
1964-ji’li’
Xorezmde, Qaraqalpaqstanda ha’m Buxara gazoprovo-
di’ni’n’ boyi’na jollar sali’w baslandi’. 
(Gazetadan)
Bizler
wolardi’ uzaq ha’m ko’p ku’ttik. 
(J.Sap.)
103-shi’ni’g’i’w
. Berilgen ga’plerdi woqi’n’. Birgelkili yekinshi da’rejeli
ag’zalardi’ tawi’p, wolardi’n’ yekinshi da’rejeli ag’zalardi’n’ qaysi’ tu’ri
yekenin ha’m ga’ptin’ qaysi’ ag’zasi’ menen baylani’sqani’n tu’sindirin’.
1. Jalan’bas, tompaq, qara pa’ren’ bala Tilepbaydi’n’ jani’na
keldi. 2. Wol baxi’t, jer, suwg’a iye boldi’. 
(Q.D.)
3. Yesengeldi
wo’z u’yine ji’ynalg’an awi’llaslari’, za’n’gilesleri, biyler arasi’nda
bulqi’p so’ylep woti’r. 
(T.Q.)
4. Ha’zir wolar qanatsi’z korabllerde
sonday joqari’, sonday tez ushi’p ju’r. 
(Gazetadan)
5. Wol bali’q-
ti’n’ molshi’li’g’i’ ushi’n gu’resti ku’n sayi’n, saat sayi’n qi’zdi’ra
berdi. 
(A.B.)
6. Woni’-buni’ ayti’sqanli’qtan, ku’liskenlikten,
ha’mme bir jerge ji’ynalg’anli’qtan tu’ski demali’s kewilli wo’te
berdi. 
(A’.T.)

---

70
104-shi’ni’g’i’w
. Ga’plerdi ko’shirip jazi’n’. Birgelkili yekinshi da’rejeli
ag’zalardi’ tawi’p, wolardi’n’ baylani’sqan so’zi menen asti’n si’zi’p ko’rsetin’.
1. To’beleri aspan menen tiresken tawlar yeteginen qaynap
shi’qqan ti’ni’q suw ken’ ha’m suli’w say tu’bindegi ji’lg’alardi’
tolti’ri’p, kewilli ha’m jag’i’mli’ ses berip, woypatlarg’a rawana
boladi’. 2. Rawana boladi’ da, dalalardi’, sho’llerdi gezedi. 3. Wol
wo’zinin’ jang’a jayli’ suwi’ menen gu’ller ha’m yeginlerdin’,
ag’ashlar ha’m wo’simliklerdin’ tami’ri’na azi’q beredi, miynetkesh
xali’qti’n’ ju’regin u’mit ha’m quwani’sh penen tolti’radi’. 
(Sh.R.)
4. Wol qoylardi’ ga’ jerden wonlap, ga’ jerden jigirmalap
qurasti’radi’. 
(W.X.)
5. Men miynet yetpege, miynetim arqali’
maqsetime jetpege kelgenmen. 
(A.Bek.)
105-shi’ni’g’i’w
. Wo’zlerin’iz woqi’p ati’rg’an ko’rkem shi’g’armalardan
yamasa wo’zin’izdin’ u’y turmi’si’n’i’zdan ali’p, birgelkili ani’qlawi’sh ha’m
toli’qlawi’shqa bir-birden, pi’si’qlawi’shqa 2 ga’p tawi’p jazi’n’.