Qaraqa-2014-128-bet

§21. Qàràtpà so’z-gà’pler
Qàràtpà mà’nisindegi so’zler wo’z àldi’nà gà’plik intonà-
ciyàg’à iye boli’p, qàràtpà (vokàtiv) so’z-gà’p xi’zmetinde
keledi. Wolàr ti’n’làwshi’g’à qàràtà di’qqàt àwdàri’w,
qàràti’w, shàqi’ri’w mà’nilerin bildiredi. Qàràtpà so’z-
gà’plerden keyin u’ndew belgisi qoyi’làdi’: 
A’diwli xàlqi’m!
Hu’rmetli bàwi’rlàslàri’m!
Wo’sken jerimdi, sizlerdi ko’rip
sheksiz quwàni’shtàmàn. 
(W.A‚.)
Qàràtpà so’z-gà’pler, ko’binese àpà, àg’à, àtà, bàlàm,
xàlàyi’q, joldàslàr t.b. si’yàqli’ g’àlàbàli’q àtli’qlàr, geypàrà
menshikli àdàm àtlàri’ hà’m turàqli’ dizbekler àrqàli’
bildiriledi.
Qàràtpà so’z-gà’pler tiykàrg’i’ gà’pke qàtnàsli’ to’men-
degi mà’nilerdi àn’làtàdi’:
1) jày qàràti’w, di’qqàt àwdàrti’w mà’nisinde keledi:
Bàlàm!
Men àqi’lsi’zli’q yetip, jàsi’mdà medresege tu’se
àlmàdi’m. 
(K.S.)

---

61
Gàgàrin!
Bosli’qqà su’n’gip ush bà’lent. 
(A.X.)
2) buyri’q mà’nisin bildiredi: 1. — A’y, tàbelshi!
Qosjànovqà àyti’p bàr, wo’zin-wo’zi urlàytug’i’n tàbelshi
kerek yemes. 
(T.Q.) 
2. 
Tolg’ànày! Brigàdir!
Tur. Uyqi’n’di’
àsh! — dep dàlàdàn birew bàqi’rdi’. 
(Sh.A.)
3) emocionàl-ekspressivlik mà’nide keledi: 
Hà’y,
shi’mshi’q! Qi’rg’i’y bolg’i’si’
kelgen shi’mshi’q!
I’zg’àrdàn
shàn’ shi’g’àràjàqsàn’ bà? — dedi Màmàn biy. 
(T.Q.)
88-shi’ni’g’i’w
. Berilgen gà’plerdi woqi’n’. Qàràtpà so’z-gà’plerdi tàwi’p,
wolàrdi’n’ qàndày so’z shàqàplàri’nàn bolg’àni’n hà’m mà’nilerin àni’qlan’.
1. Joldàslàr, — degen yedi sondà Dà’wletov — bizin’ Anà
A’mu’wdà’ryàmi’zdi’ ko’z àldi’n’i’zg’à keltirin’ler. Bir wàqi’tlàri’
wol toli’p-tàsi’p àg’àtug’i’n yedi. 2. Màg’luwmàtnàmà bersem
bolà mà? — dedi wol qol ko’terip. Quri’ltàydi’ bàsqàrti’p
woti’rg’àn bàsli’q woni’ jàqti’rmày: — Màg’luwmàtnàmà son’
bolàdi’, joldàs Serjànov! — dedi. 3. Woo, jà’rdemshi! Men
wo’zimnin’ ju’gimdi sherek à’sirge shàmàlàs wàqi’ttàn bergi
jàg’i’ndà heshkimge ko’tertpegenmen. 4. — Qi’zi’m, — dedi
Nurjàn g’àrri’ Shà’riypàg’à bet buri’p. — Sen bir gà’pin’de
Veneciyà degen qàlàni’n’ suw àsti’nà bàti’p bàràti’rg’àni’ jo’ninde
àytqàn yedin’. Sol i’ràs gà’p pe? 
(T.Q.)
5. Hà’y bàlàlàr!
Qàydàsi’zlàr? Dàwi’s berin’ler?! — dep bàqi’rdi’m. 
(Sh.A.)
6. Xàlàyi’qlàr! — dedi Yolshi’ toli’qsi’p. Bos kelmen’ler, àyàqti’
tirep, ku’shti ko’rsetiw kerek. 
(M.A.)
89-shi’ni’g’i’w
. Ko’rkem shi’g’àrmàlàrdàn qàràsti’ri’p, so’z-gà’plerdin’
hà’rbir tu’rine yeki gà’pten tàwi’p jàzi’n’. Ne ushi’n so’z-gà’p dep
àtàlàtug’i’ni’n, mà’nilerin tu’sindirin’.
Toli’q yemes gà’p hà’m so’z-gà’plerdi tà’kiràrlàw ushi’n
soràwlàr hà’m shi’ni’g’i’wlàr
1. Qàndày gà’pler toli’q yemes gà’p dep àtàlàdi’? Woni’n’ toli’q gà’pten
àyi’rmàshi’li’g’i’n àyti’n’. Mi’sàl keltirin’.
2. Toli’q yemes gà’pler, ko’binese qàndày gà’plerdin’ quràmi’ndà keledi?
3. So’z-gà’pler qàndày so’z shàqàplàri’ àrqàli’ bildiriledi?
4. So’z-gà’pler qàndày tu’rlerge bo’linedi?
5. Màqullàwshi’ hà’m biykàrlàwshi’ so’z-gà’plerdi àyti’n’ hà’m mi’sàllàr
keltirin’.
6. Tàn’làq so’z-gà’plerdin’ xi’zmetin qàndày so’zler àtqàràdi’?

---

62
90-shi’ni’g’i’w
. Tekstten toli’q yemes gà’plerdi tàwi’p, wolàrdà qàysi’
àg’zàni’n’ tu’sirilgenin àni’qlàn’ hà’m sol toli’q yemes gà’plerdi toli’q gà’p
yetip ko’shirip jàzi’n’.
1. Menin’ àytqànlàri’mdi’ jàzdi’n’ bà? — dedi biy‚. — Jàzdi’m,
biy àg’à.
2. — Sen kimnin’ bàlàsi’sàn’? — Su’yinnin’ bàlàsi’màn. —
Ati’n’ kim? — Yesemuràt.‚ Qàràqum hà’zirette woqi’di’m.
Kà’mbàg’àlli’q àrqàsi’ndà bi’yi’l woqi’wg’à bara àlmày qàldi’m.
— Qàràqum hà’zirette neshe ji’ldàn bermàg’àn woqi’ysàn’?
— Tog’i’z ji’l boldi’.
— Jàsi’n’ neshede?
— Jigirmà àlti’dà.
— Tàg’i’ qànshà woqi’w kerek?
— Tàg’i’ bes-àlti’ ji’l woqi’ymi’z g’oy, àg’à.
3. Wol zàtlàri’n àshi’p qoyi’p, xàli’qlàrg’à ko’rsete bàslàdi’.
— Mi’nàwi’n’à neshe ten’ge bereyin? — dedi birew.
— Bir yàri’m ten’ge.
Monshàqti’ uslàp bir hàyàl:
— Ag’à, mi’nàwi’n’à ne bereyin?
— Yeki ten’ge bere g’oy?
— Wojàwi’n’à ne àytàsàn’?
— Bir ten’ge.
— Men àldi’m, — dedi Aypàrshà kempir. 
(S.Ari’s‚.)
91-shi’ni’g’i’w
. Woqi’n’‚‚. So’z-gà’plerdi tàwi’p, wolàrdi’ mà’nisi boyi’nshà
so’z-gà’plerdin’ qàysi’ tu’ri yekenin àyti’n’.
1. Apà-à! — dep Pàlwàn iship woti’rg’àn shàyi’n jerge qoydi’.
— Joldàslàr! Men sizlerge jàsi’ri’n si’rdi’n’ tu’yinin àytpàqshi’
boli’p woti’rmàn. 
(S.A.)
2. — Demek, meni quwàtlàysi’z? Qosi’làsi’z?
— A’lbette. Qosi’làmi’z. 
(T.Q.)
3. A’lbette, pàxtà bizin’
ko’zimizdin’ qàràshi’g’i’ndày qà’dirli. 4. Mu’mkin, Mà’lpey
soyàqtà shi’g’àr. — Itimàl. 5. — Demek, hà’r ji’li’ qosi’li’p bàràdi’
yeken dà’.
— A’lbette. Aqi’ri’ bi’yi’l ushpà tu’ynek sàlg’àn ju’zim yendi-
gi ji’li’ si’ri’g’i’p qàlmày mà? 6. — Qàlàmàsi’n tez boli’p tàslàr-
sàn’‚. — A’jep. 7. Bày-bày! Qàytà qàlàdà ko’rmegenin’di ko’rip,
qi’zi’qqà bàtàsàn’. 
(W‚.X.)
8. Hà’sseniy! Tàp sol Dà’rmenbàydi’n’

---

63
wo’zi tàwi’p ju’rgen bà’le ye‚mes pe yeken? 9. Jekkeshilik jàmàn.
Uwh-uwh! 
(T.Q.)
BIRGELKILI ÀG’ZÀLI’ GÀ’PLER