3. Reaktiv hám dizel janar maylardıń gruppalı ximiyalıq quramı

3. Reaktiv hám dizel janar maylardıń gruppalı ximiyalıq quramı.

Reaktiv hám dizel janar maylar bir-birin qoplaydigan qaynap shıǵıw shegaraları bolǵan distillyatli neft fraktsiyalaridan ibarat (1. 3 ge qarang). Olarda hár qıylı klass uglevodorodlari, generatorli birikpeler hám anorganik qosımshalar bar.

Tavar reaktiv hám dizel janar maylarda uglevodorodlardıń tómendegi tiykarǵı klassları bar (% mas);

Alkanlar (normal hám izoduzilisli)

TSikloalkanlar

Monotsiklik arenlar

Bitsiklik arenlar

Normal dúzılıslı alkanlardıń reaktiv janar maylardaǵı muǵdarı 5-7, dizel janar maylarda bolsa 10 -20 % quraydı. Izoalkanlar janar maylarda kem tarmaqlanǵan dúzulisi menen xarakterlenedi, qaptal shınjırlardıń muǵdarı kóp emes, olardıń uzınlıǵı - 2-5 uglerod atomlarına shekem. Tsikloalkanlar arasında mono-, di-, tri- hám tetra almasqan ciklogeksan hám ciklopentanlar anıqlanǵan qaptal shınjırlarda 1-3 uglerod atomi bar. Bitsiklik tutasqan cikloalkanlar (dekalin jáne onıń gomologlari) da bar.

Reaktiv janar maylarda arenlerdiń muǵdarı 20 -22 % mass. menen shegaralanadı, tek T-6 de olardıń muǵdarı 10 % mass dan kóp bolmaytuǵını kerek. Ózimizde islep shıǵarılǵan dizel janar maylarda arenlarning muǵdarına norma ámeldegi emes; olardıń haqıyqıy muǵdarı 25-30 % ga jetiwi múmkin. Reaktiv hám dizel janar maylardıń arenlari tiykarınan qaptal shınjırında 1-5 uglerod atomi bolǵan mono-, bi-, tri- hám tetraalmasqan benzoldan ibarat. Fraktsiyanıń qaynaw temperaturası asıwı menen arenlardiń janar maylardaǵı muǵdarı 40 -47 % ge shekem asıwı, katalitik krekingdiń jeńil gazoyyanda (dizel janar maysı komponenti) bolsa 80-85 % den 15-30 % ge shekem tómenlewi múmkin. Kerosin -gazoyilli fraktsiyalarda naftalin jáne onıń monedan tetrametil naftalingacha bolǵan gomologlari anıqlanǵan. Aralas dúzılıslı tetralin túrindegi uglevodorodlar hám atsenaften túrindegi tritsiklik uglevodorodlar da bar.

Tuwrı aydalgan kerosin - gazoylli fraktsiyalar 2-5 % olefinlarni saqlaydı. Katalitik krekingning jeńil gazoyilda olardıń muǵdarı 10 -12 % ni, gazoyldıń salmaqli fraktsiyalarinda 25 % ni quraydı. Gidrotozalashdan keyin olefinlardıń janar maylardaǵı muǵdarı 1-15 % mas den joqarı emes. Oksidleniwde olefin-aromatik birikpeler eń turaqsız, olar joqarı temperaturada yamasa uzaq waqıt dawamında saqlanganda smola hám erimeytuǵın shókpelerdi payda etedı.

Tuwrı haydalgan reaktiv hám dizel janar maylarda geteroatomli (altıngugurt, azot, kislorod hám metalsaqlagan) birikpeler ámeldegi, eń kóp kontsentratsiyada altıngugurtli birikpeler boladı. Janılǵılardagi ulıwma hám merkaptanli kukirttiń muǵdarı tómendegi mánisler menen shegaralanadı :

Yoqilg’i

Оltingugurt miqdоri, %mаss dаn ko’p emаs

Umumiy

Mеrkаptаnli

Rеаktiv yoqilg’isi

TS-1

T-2

RT

T-1

T-8V

T-6

0,20 (0,25)

0,25

0,10

0,10

0,10

0,05

0,003 (0,005)

0,005

0,001

-

0,001

-

Dizеl yoqilg’isi:

YOzgi (YO)

Qishki (Q)

Аrktik (А)

0,2(I), 0,5 (II)

0,2(I), 0,5 (II)

0,2(I), 0,4 (II)

0,001

0,001

0,001

Qawıs ishinde 0, 25 hám 0, 005 - birinshi navli janar maynıń kórsetkishleri; qavssiz joqarı túr ushın ; qawıs ishinde I, II -janar may túri.

Tuwrı aydalgan TS-1 hám T-2 reaktiv janar maylardaǵı altıngugurtli birikpelerdiń jıyındı kontsentratsiyası 0, 5-1, 2 % den kóp emes, dizel janar maylarǵa 1, 2-3, 0 % den kóp emes, merkaptanlardiki 0, 06 % T-6 oyıq gidrogenlew janar mayı minimal muǵdardaǵı kúkirtli birikpelerdi saqlaydı - 0, 3 % mass kóp emes Reaktiv hám dizel janar maylardıń kúkirtli birikpelerdiń tiykarǵı massası sulfidler (40 -85 % nisb.) hám tiofen gomologları (15-60 %) úlesine tuwrı keledi.

Azotli birikpeler reaktiv hám dizel janar maylarda onsha úlken bolmaǵan kontsentratsiyalarda tiykarınan salmaqli fraktsiyalarda saqlanadı. Tuwrı xaydalgan janar maylarda azotli birikpelerdiń ulıwma jıyındısınan 25-35 % qatnasına shekem muǵdarın piridin hám xinolin paydaalari skólkemlestiredi. Isenimler derlik joq, neytral azotli birikpeler bolǵan pirrol, indol, karbazolning tuwındıları anıqlanǵan, Azotli birikpeler katalizatorning jumıs qábiletine unamsız tásir kórsetedi, sol sebepli janar maynı katalitik jol menen alǵanda olardı shiyki zattan shıǵarıp jiberiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Janar maylardıń kislorodlı birikpeleri ózleriniń ximiyalıq dúzilisi hám qásiyetleri boyınsha júdá hár qıylı bolıp tabıladı: gidroperoksidlar qıshqılanıw, spirt, denol, aldegid, pislota, ápiwayı hám quramalı efirlar, polifunktsionalli birikpeler.

Derlik barlıq kislorodlı birikpeler janar maydan qutbli adsorbenti (alyuminiy oksidi, silikagel, alyumosilikat) bolǵan kolonka arqalı janar may adsorbentning kólemiy qatnası 1:10 den 1:100 ge shekem bolǵanda perkolyatsiya etip ajıratıp shıǵarılıwı múmkin. Reaktiv hám dizel janar maylarda kislorodlı birikpeler (adsorbtsion smolalar) dıń ulıwma muǵdarı 0, 1-0, 5 % mass. skólkemlestiredi. Neftdagi kislorodlı birikpelerdiń tiykarǵı klassları hám olardıń janar maylardaǵı salıstırmalı muǵdarı 4-kestede keltirilgen.

4-keste. Janılg’ılаrdаǵı kislоrоdlı birikmаlerdiń gruppalı ximiyalıq quramı

Janılg’i

Kislоrоdlı birikpelerdiń klasları % qatn.

spirtler

kislоtаlаr

kеtоnlаr

quramalı efirler

оksidlengen оltingugurtli birikpeler

Rеаktiv janılg’ılаr

TS-1

T -1

T-7*

44-55

45-47

38-78

1,5-2

1-2

4-4,5

17-18

30-34

23-28

7-8

4-6

25-33

32-35

10-11

25-33

Dizеl janılg’ılаr

Jazǵı (Ja)

Qısqı (Q)

60-61

33-35

0,5-1

0,5-1

1,5-2

11-12

3-4

8-9

50-55

42-43

*Gidrоtazаlаnǵаn janılg’ı TS-1

Kislorodlı birikpelerdiń tiykarǵı bólegin spirtler hám oksidlengen kúkirtli birikpeler quraydı. Gidrotozalangan janar may (T-7) kóp muǵdarda kislorodlı birikpelerdi saqlaydı, sebebi tábiiy oksidleniw ingibitorları joq ekenligi sebepli tezlesken oksidleniwge ushıraydı. Kúkirtli neftdan alınǵan TS-1 janar mayı hám dizel janar maylar kóp muǵdarda spirt hám oksidlengen altıngugurtli birikpelerdi saqlaydı, bul bolsa oksidleniw processlerin ingibitorlaw mexanizmı menen baylanıslı (gidroperoksidlerdi sulfidler menen tarqatıp spirtlerdi payda etiw).

Janılg’ılаrdıń oksidleniw ónimlerinde fenollardıń muǵdarı ádette 8-10 % ni quraydı, olardı kislotalar menen aralaspasınan ajıralıp shıǵarıw talay qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Kislota hám fenollar dvigateldiń janar may sisteması detallarınıń korroziyasin keltirip shıǵarıwı múmkin. Gidrotozalawda kislorodlı birikpeler derlik tolıq janar maydan shıǵarıp jiberiledi.

Janılg’ılаrdı saqlaw, tasıw hám qollanıwda olarda 3-10 g/m ge shekem hám odan artıq pataslandıradı (noorganik qosımshalar ) toplanadı. Bul kremniy hám alyuminiy oksidleri (shań ), temir (korroziyalanıw ónimleri), natriy, kalsiy, magniy hám basqa element oksidleri bolıp tabıladı.