Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

Fizikaviy xossalar 
qaynash temperaturasi, suyuqlanish temperaturasi, 
zichlik, elektr o‘tkazuvchanlik va boshqa ko‘pgina xossalarni o‘z ichiga oladi. 
Fizikaviy o‘zgarish - bu modda o‘zining fizikaviy xossalarini o‘zgartirgan holda 
kimyoviy tarkibini saqlab qoladi.
Masalan, suyuqlanish jarayonida moddalarning fizikaviy xossalari o‘zgaradi, 
xususan, qattiqligi, zichligi, oquvchanligi. Ammo bunda tarkib o‘zgarmaydi: suv 
(qattiq) - suv (suyuq).
•
Kimyoviy xossalar 
moddani boshqa modda bilan o‘zaro ta’sirlashishi 
jarayonida 
uni 
tavsiflarining 
o‘zgarishini 
ko‘rsatadi. 
Kimyoviy 
xossalar 
yonuvchanlik, korroziya, kislotalar bilan o‘zaro ta’sirlashish kabilarni o‘z ichiga 
oladi. Boshlang‘ich modda boshqa moddaga o‘zgaradigan xolat kimyoviy o‘zgarish 
bo‘lib, u kimyoviy reaksiya deyiladi. Suvdan elektr toki o‘tkazilgandagi kimyoviy 
o‘zgarish (reaksiya) ko‘rsatilgan: bunda suv ikkita mutlaqo boshqa moddalarga 
parchalanadi-gazsimon vodorod va kislorodlarga. Moddaning tarkibi o‘zgardi- 
suvning molekulasi endi yo‘q bo‘ldi. Molekulalarning kimyoviy o‘zgarishi ushbu 
holatda quyidagi sxema bo‘yicha boradi: suv-gazsimon kislorod + gazsimon vodorod.
Materiyaning holati.
Materiya uch fizikaviy holatlarda bo‘lishi mumkin - qattiq, suyuq va 
gazsimon.
•Qattiq holat 
- zarrachalar kolbaning ko‘rinishini qabul qilmaydi.
•
Suyuq holat 
- zarrachalar kolbaning ko‘rinishini qabul qiladi, ya’ni suyuqlik 
kolbada faqat yuqori sirtga ega.
•
Gazsimon holat 
- gaz ham kolbaning ko‘rinishini oladi, lekin uning butun 
hajmini egallaydi va hech qanday sirtga ega emas.
Atom darajasida har bir agrejat holat zarrachalarning nisbiy joylashishi bilan 
belgilanadi:
•
qattiq holatda
zarrachalar regulyar fazoviy panjarada bir-biriga juda yaqin 
joylashgan;
11

---

•
suyuq holatda
ham zarrachalar bir-biriga yaqin joylashgan, lekin ular bir- 
biriga nisbatan tartibsiz harakatlanadi;
Tem peratura va holatlarning o‘zgarishi. Atrof muxitning temperaturasi va 
bosimiga bog‘liq ravishda ko‘p moddalar uchta holatlarning har biridan bir fizikaviy 
holatdan boshqasiga o‘tishi mumkin. Masalan, temperatura ortishi bilan qattiq 
holatdagi suv (muz) suyuqlanadi va suyuq ko‘rinishga o‘tadi, u keyinchalik gazsimon 
holatga ham o‘ta oladi (suv bug‘lari).
Xuddi shunday, temperatura pasayganda suv bug‘lari suyuq suvga aylanadi va 
sovutish davom ettirilganda suv muzlaydi, ya’ni qattiq ko‘rinishga o‘tadi. Ko‘pgina 
boshqa moddalar, masalan, benzol, toluol va boshqalar ham temperatura o‘zgarishi 
bilan xuddi shunday bir agrejat holatdan boshqasiga o‘tadi.
Qizdirish natijasida kelib chiqqan fizikaviy o‘zgarishlar sovutish orqali teskari 
tartibda keltirib chiqarilishi mumkinligini ta’kidlash lozim. 
Kimyoviy o‘zgarishlar 
uchun bu tavsifli emas. Masalan, nam havoda temirni qizdirish uning sirtida zang 
hosil bo‘lishi bilan boruvchi kimyoviy reaksiyani keltirib chiqaradi, ammo sovutish 
hosil bo‘lgan zangni yo‘qotmaydi (buning uchun qator kimyoviy reaksiyalarni 
o‘tkazish kerak).