Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

Oddiy moddalar, birikmalar va aralashmalar: Elementlar tahlili
Moddalarni tuzilishiga qarab uchta tipga bo’lishimiz mumkin: oddiy moddalar, 
birikmalar va aralashmalar. Oddiy moddalar va birikmalar moddaning ikki xil 
ko’rinishi: doimiy tarkibli materiyahisoblanadi. Aralashmalar modda hisoblanmaydi, 
ular o’zgaruvchan tarkiblidir.
Oddiy moddalar. Alohida fizikaviy va kimyoviy xossaga ega bo’lgan, 
materiyaning eng sodda tipidir. U bir xil turdagi atomlardan iborat va quyida 
ko’riladigan fizikaviy va kimyoviy usullar yordamida materiyaning yanada soddaroq 
tipiga parchalash mumkin emas. Har bir moddaning o’z nomi bor, masalan, kremniy, 
kislorod yoki mis. Kremniy namunasi faqat kremniy atomlaridan iborat. Kremniy 
bo’lakchasining makroskopik xossalari: rangi, zichligi va yonuvchanligi mis 
bo’lakchasidan tubdan farq qiladi, chunki mis atomining submikroskopik xossalari
8

---

mis atomidan farq qiladi, yani, har bir oddiy modda o’ziga xos, chunki uning 
atomlarining xossalari ham o’ziga xosdir.
Tabiatda ko’pgina oddiy moddalar birgalikda uchraydi, bundan tashqari alohida 
yoki boshqa atomlar bilan bog’langan holda bo’ladi, bu fizik bo’g’lanishdir. 2.1 A 
rasmda gaz holatdagi bir atomli oddiy modda tasvirlangan. Bir qancha oddiy 
moddalar molekula holatida uchraydi, molekula ikki yoki undan ortiq bo’lgan 
atomlarning o’zaro bog’lanishidan hosil bo’lgan mustaqil tuzilmadir (2.1 B rasm). 
Masalan, havodagi kislorod ikki atomli molekula shaklida bo’ladi.
•
A
A 
Oddiy modda 
B 
Oddiy modda 
C 
Birikma 
D 
Ikki oddiy modda va
atomi 
moekulasi 
moekulasi 
b irikma aralashmasi
1.1.-rasm. Atom darajasidagi oddiy moddalar, birikmalar va aralashmalar.
Ushbu rasmlarda gazlar tasvirlangan, ammo materiyaning uchta tipining suyuq va 
gaz holatlari ham mavjud.
M urakkab moddalar. Murakkab modda ikki yoki undan ortiq element 
atomlarining kimyoviy birikishidan hosil bo’ladi. Ko’pgina murakkab moddalar 
molekulalardan tashkil topadi, masalan ammiak, suv, karbonat angidrid kabi. Lekin 
ayrim moddalar, masalan kremniy (IV) oksid va natriy sulfat kabilar molekulalardan 
iborat emas. Birikmalarda element atomlari aniq massalarda birikadi. Chunki 
birikmada har bir atom aniq sonda birikadi. Masalan ammiak molekulasida massa 
bo’yicha 14 qism azot va 3 qism vodorod bo’ladi, azot atomi vodorod atomidan 14 
marta og’ir. Shunday qilib ammiak molekulasi 1 ta azot va 3 ta vodorod atomidan 
hosil bo’ladi
Ammiak gazida massa bo’yicha 14 qism azot 
va 3 qism vodorod bo’ladi.
Azot atomi vodorod atomidan 14 marta og’ir.
Har bir ammiak molekulasi 1 N atomi va 3 ta 
H atomidan tashkil topadi
Aralashmalar. 
Ikki yoki undan ortiq ( oddiy yoki murakkab) moddalarning 
fizikaviy aralashishidan hosil bo’ladigan sistema aralashma deyiladi. Chunki 
aralashmalar kimyoviy modda emas, murakkab moddalardan farqli ravishda 
aralashmalar ozining massa nisbatlarini o’zgartira oladi. Masalan NaCl va H2O 
aralashmasi, ularni bir necha xil massa nisbatlarda aralshtirish mumkin. Atom 
miqyosida qaraydigan bo’lsak, aralashmalar alohida oddiy yoki murakkab
9