O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Tilni informatsiya nazariyasiga ko`ra kod bilan tenglashtirish
ilg‘ay olish va 
chog‘ishtirma - bir tilda ifodalangan ma‘no yoki vazifani boshqa tilda qanday usul va vosita bilan 
berilishi mumkinligini aniqlash ustida izlanishlar olib borish. 5. Birtilli (izohli) va ko`p tilli tarjima 
lug‘atlari tuzish. 
SHuningdek prof. H. Nematovning ma‘lumot berishicha, arab tilshunosligi yutuqlari va 
an‘analarida ta‘lim olgan Mahmud Qoshg‘ariy, Mahmud Zamahshariy, Abu Hayyon, Ibn Muhanna kabi 
turkiyshunoslar ham asarlarida shu tahlil usulidan foydalanishgan, shu asosda turkiy tillar tavsiflarini 
berishgan. 
X-X1U asrlarda arab (islom) tilshunosligi doirasida shakllangan va rivojlangan eronshunoslik va 
mo`g‘ulshunoslikda ham yetakchi tadqiq usuli qiyosiy-chog‘ishtirma metod edi. 
X1X-XX asrlarda turkiy xalqlar va ularning tillari rus davlati va tili bilan yaqin munosabatlarga 
kirishgach, turkiy va rus tillarining qiyosiy-chog‘ishtirma o`rganish jarayonida bu metod zamonaviy 
(o`z davri) tahlil va tavsif talablari bilan mukammallashtirildi va sovet sog‘ishtirma tilshunosligida 
ma‘lum bir taraqqiyot bosqichini belgiladi - 1930-70-yillarda rus tilshunosligida rus va muayyan 
turkiy tillarni, milliy turkiyzabon tilshunosliklarda (o`zbek, tatar, boshqird, qozoq, ozorbayjon, chuvash 
v.h. tilshunosliklarida) milliy turkiy tillar varus tili qurilishini chog‘ishtirma o`rganish yo`nalishlari 
rivojlandi. 
Tarixiy - qiyosiy metod
Tarixiy - qiyosiy metod qiyosiy tarixiy metod kabi lingvistika metodlar guruhiga tegishli 
bo`lib, unda tarixiylik prinsipi yetakchilik qiladi. Aynan mana shu xususiyatiga, ya‘ni tarixiylik 
jihatining birinchi planda turishiga - qiyoslash jarayonida yetakchilik qilishiga ko`ra mazkur metod 
qiyosiy-metoddan nisbatan farq qiladi. Aslida har ikki metod ham tarixiylik va qiyoslash 
prinsipiga qat‘iy amal qiladi, shu yo`nalishda tadqiqot ishlarini olib boradi. CHunki har ikki 
metodning mavjudligi, faoliyati, o`ziga xosligi, alohida metodlar sifatida tan olinishi va boshqa o`nlab 
metodlardan farq qilish, ahamiyati til sistemasiga (strukturasiga), lisoniy hodisalar tadqiqiga 
tarixiylik va qiyosiylik (yoki qiyosiylik va tarixiylik) nuqtai nazaridan yondashish, murojaat 

---

178 
qilish bilan o`lchanadi. SHunga ko`ra ayrim manbalarda ushbu metodlar orasiga chegara 
qo`yilmaydi, aynan bir metod sifatida tushuntiriladi . 
Tarixiy - qiyosiy metod qiyosiy-tarixiy metod asosida, uning negizida paydo bo`lib, u ayrim, 
alohida tillar hamda qarindosh tillar tarixini, ularning tarixan kelib chiqishini o`rganadi, lisoniy 
birliklarning tarixiy shaklini, ko`rinishini, qiyofasini tiklaydi. 
Tarixiy-qiyosiy metod muayyan tilning tarixiy taraqqiyotini o`rganadi, uning ichki va tashqi 
qonuniyatlarini ochish maqasadida ishlatiladi. Ushbu metodning prinsipi-nuqtai nazari, (bosh 
maqsadi) bir til tovushlari, so`z va konstruksiyalari orasidagi tarixiy umumiylikni, o`xshashlikni 
aniqlaydi. SHuningdek, ular orasidagi tarixiy farqlarni ham belgilaydi. Demak, ushbu jarayonda 
tahlil ishlari tarixiylik asosida amalga oshadi, lisoniy birliklarga tarixan yondashgan holda ular 
qiyoslanadi, natijada o`xshats1 va farqli jihatlar ma‘lum bo`ladi. Masalan, eski o`zbek tili 
tarixiga oid ozoq, adaq, ayoq so`zlarida z,d,yo tovushlarining - harflarining o`zaro tarixiy 
munosabati, tarixiy aloqasi kabilar. 
Eslatamiz, tarixiy-qiyosiy metod bir xil va bir necha tillarni-qarindosh tillarni o`rgana, 
qiyosiy-tarixiy metod esa bir nechta tillarni-qarindosh tillarni qiyosiy o`rganadi.